XIX ғасырдың екінші жартысында қазақ елін, жерін патшалы

ЋДала уалаятыЛ, ЋТүркістан уалаятыЛ газеттеріндегі қоғамдық-саяси және ағарту мәселелері.

XIX ғасырдың екінші жартысында қазақ елін, жерін патшалы Ресейдің толықтай билеп алуына байланысты Қазақстаның Ташкент, Орынбор, Омбы, Орал сияқтыкейбір ірі қалаларында патша өкіметінің жергілікті әкімшілік орындарының жеке ресми органдары ретінде жергілікті ұлт тіліндегі алғашқы газеттер шыға бастады. Әрине, бұл басылымдар қайткен күнде де қазақ халқының қамын ойлап, оның әлеуметтік-шаруашылық және мәдени-ағарту тілектерін ескергендіктен шығарылған жоқ, қайта патшаүкіметінің отарлау саясатын күшейте түсу, оның бұйрық –жарлықтарын жергілікті халықтың ана тілінде жариялап, сөзсіз орындату, сондай-ақ оның ресми көзқарастарынтұрғындар арасына кеңінен таратып, қол астындағыларды шексіз бағындырып ұстау мақсатымен шығарылады.

Алайда, патшалық Ресейдің осындай жымысқы саясатына қарамастан, Қазақстанда ұлт тіліндегі өз баспасөзінің тууы халықтың санасын оятып, мол рухани байлыққаие болуына елеулі түрде әсер етті. Оны мынадай мысалдардан айқын байқауға болады. Мәселен, қазақ баспасөзінің тұнғышы ЋТүркістан уалаятының газетіЛ екендігі белгілі. Ол сол кездегі Түркістан генерал-губернаторлығының орталығы Ташкент қаласында 1870 жылдың 28 сәуірінен бастап, орыс тілінде шығатын ЋТуркестанские ведомостиЛ газетіне қосымша ретінде айына төрт рет (екі саны өзбекше, екі саны қазақша) шығарыла бастады.

Газеттің редакторы - ұлты башқұрт болса да, қазақтың намысын қорғап, сойылын соққан, орыс және Шығыстың көп тілдерінде еркін сөйлеген, генерал-губернатордыңтілмашы болған ізгі ниетті азамат шахмардан Мирасұлы Ибрагимов еді. Ал, бұл басылымның аудармашы, әрі әдеби қызметкері болып Хасен Жанышев, Заманбек ШайхыӘлібеков, Жүсіп Қазыбековтер жұмыс істеді [1].

ЋТүркістан уалаяты газетініңЛ ресми және ресми емес деп аталған басты екі бөлімі болды. Ресми патша өкіметінің бұйрық- жарлықтары жарияланып, үкімдерітүсіндірілсе, ресми емес бөлімде отырықшылық, егіншілік, мал шаруашылығы, сауда, ішкі-сыртқы жағдайлар, әдебиет, мәдениет, білім, ғылым, өнер, және әйел теңдігімәселелері қаралды. Оған кезінде газет беттерінде жарияланған Ћ1731 жылы Қазақстан Россияға бодан болуыЛ туралы мәселелермен қатар, қазақ даласындағы Кенесарыхан, Сырым, Исатай-Махамбет батырлар бастаған азаттық көтерілістердің жазылуы да куә. Оның үстіне тікелей патша жарлығымен қазақтардың ең шұрайлы жерлерініңорыс переселендеріне күшпен тартып алынып беріліп жатуы жөнінде материалдардың жариялануы редакция қызметкерлерінің ұстанған бағыт-бағдарларын көрсететін еді. Қазақ тілінде шығатын газеттің 1882 жылы ешбір себепсіз жабылып қалуы да осындай істерге байланысты сияқты.

ЋТүркістан уалаятының газетіндеЛ жоғарыда айтылған жайлардан басқа мәдениет, оқу, білім, әдебиет, тарих пен этнография, археология және тағы да басқамәселелерге қатысты материалдар, мәселен ауыз әдебиеті үлгілері де жарияланып тұрды. Тұңғыш газет өз оқырмандарына Шоқан, Ыбырай, Абай сияқты біртуарперзентерінің өмірі және еңбек жолдарымен алғаш рет болып танысуларына мүмкіндік жасады [6].

Басылым беттерінен одан басқа орыс және еуропа халықтарының өнері мен мәдениеті, ғылым, білімі жайында да жарияланған материалдарды табуға болады. Ал, түрлі проблемаларға арналған ғылыми мақалалар, егіншілік, агрономия, ветеренария, зоотехника туралы ақыл-кеңестер өз алдына бір төбе. Мұнда орыс журналистикасыныңәсерімен заметка, корреспондентция, мақала, фельетон, очерк сияқты баспасөз жанрларының түрлері пайда болды.

Жалпы алғанда, қазақ баспасөзінің қарлығашы ЋТүркістан уалаятының газетіЛ өзінен кейінгі қазақ халқының саясаты, шарушашылық және мәдени өміріндегіелеулі оқиға болған мерзімді баспасөзінің тууы мен қалыптасуында айтарлықтай елеулі рөл атқарды, болашаққа жол салды. Бұл туралы ЋТуркестанские ведомостиЛ газетіншығарушылардың бірі, орыс ғалымы Остроумов: ЋПетр ведомостарыныңЛ XVIII-XIX ғасырларда орыстар үшін қандай маңызы болса, ЋТүркістан уалаяты газетініңЛ деқазақтар мен өзбектер үшін сондай маңызы болдыЛ деп, газеттің орны жоғары бағалады. Иә, сөйтіп, қазақ баспасөзінің тұңғыш қарлығашы ЋТүркістан уалаяты газетініңЛ шығудағы мақсаты қазақ халқының сауатын ашу, немесе мұң-мұқтажын айту, жағдайын жақсартуға сабепкер болу емес еді десек те, басылымның сол кездегі ролін жоққашығара алмаймыз.

Газет патшалық Ресейдің отаршылдығын қазақ халқына мойындату және орыс тілін үйрету саясатын ұстана отырып та, қазақ қоғамының шындығын көрсете алды. Қазақты ұлт ретінде таныту там-тұмдап болса да жүргізілді.

Қазақтар баспасөз жоқ кезде елдің бір шетінде болған уақиғаны екіншісі құлаќтанғанша жылжып айлар, жылдар өтсе енді газет арқылы хабарласып тез әрі тиімдіболды. Қара халық сауатын ашып қана қоймай, қоғам өмірінен, оның ішкі –сыртқы жағдайларына хабардар бола бастады.

Мәселен, ЋТүркістан уалаяты газетіненЛ 1870 жылғы 4-нөмірінде Түркістан өлкесінде бірінші рет ашылған почта-телеграф қатынасы туралы хабар берілді. Мұныңөзі көшпенді халықтың өміріне кіре қоймаған соны жаңалық еді [1].

Газеттің кейінгі нөмірлерінде 1866 жылғы ақша реформасы туралы ЋБанк хақындаЛ деген ортақ тақырыппен қазақ жұртындағы сауда- саттық, ақша айналымы, банк жөнінде түсініктер беріліп, сауданың пайдасы айтылған. Сонымен қатар, Қытаймен шекарадағы қазақтар арасындағы, Ресей мен Қытай , татарлар мен өзбектерарасындағы сауда қарым-қатынасы көбірек жазылып, банктердің ақшалай қарыз беру ержелерімен таныстыру ұйымдастырылған.

Баспасөздің қай түрі болсын сыртқы саясаттан тыс қалмайды. Біз сөз етіп отырған басылымда бұл мәселеге немқұрайды қарамаған. Мысалы, ЋҚытайдан жеткенхабарЛ деген мақалада Қытайда тұратын мұсылмандар көтерілісі туралы жазылған. Сондай-ақ мұнда қазақтардың Қытай –Ресей мемлекеттерімен және Бұқар-Хиуахандықтарымен қарым-қатынасы туралы да көптеген материалдар жариаланып тұрған.

Оларды бірінде, ЋҚұлжа маңындағы елдердің Ресейдің қол астына бағындырылғаныЛ айтылса, екіншісінде ЋРесейдің Қоқан хандығын бағындырғаныЛ жайындажазылды. Ал, үшінші бір хабарда ЋРесейдің Хиуаны бағындырғаныЛ туралы, осыған орай ЋАдай елінің Хиуаға емес, Ресейге бағынышты болатындығыЛ баяндалды.

ЋТүркістан уалаятыЛ газетінің беттерінде жоғарыда тоқталған елдің ішкі-сыртќы жағдайларымен қатар отырықшылық, егіншілік, мал шаруашылғына байланыстыда көптеген іргелі материалдар жарияланып тұрды.

XIX ғасырдың 60-жылдарының орта кезінде Қазақстанды Ресейдің толықтай жаулап алуына орай қазақ халқының малы мен жерінен еріксіз айырылуынабайланысты енді егіншілік пен отырықшылыққа амалсыздан бас бұра бастағандықтары туралы материалдар жиі жарияланған. Солардың бірінде егін шаруашылығыныңпайдасы жөнінде айтылып, Жетісу облысына қараған таулы жерлерде егін еккен Ларионов дегеннің тәжірибесі жергілікті халыққа үлгі ретінде жазылған. Бұдан басқа газетбетінде егін шаруашылығына зиянды жәндіктерді құрту туралы кеңестер де көптеп берілген.

Сондай-ақ Орта Азия жерлерінде күріш, мақта егу жайындағы мағлұматтарда француз күрішінің тұқымын, Америка мақтасының тұқымын Түркістан аймағына егутәжірибелері айтылған. Ал мал шаруашылығы жайында мәселе көтерілген мақалаларда малдың тұқымын асылдандыру керектігі сөз етілген.

ЋТүркістан уалаятының газетіЛ оқу-білім жөнінде, оның маңызы туралы материалдарға да орын беріп, қазақтарды ғылымға қызықтыра білді. Мысалы, 1870 жылдың 10 желтоқсан күнгі нөмірінде күн тұтылатындығын , оның себеп-салдарын жазды. Екіншіден, осы мақалада телеграф жұмысы жайлы баяндай келіп, ол арқылы қиыршеттен жылдам хабар алуға болатыны, сол кезде Орта Азия мен Ресейдегі 25 қала аралығында осындай телеграф байланысы орнатылғанын және қай қалаға телеграммажіберудің қанша теңге тұратыны хақында тізім берілген.

Басылым ЋҒылым хабарыЛ деген айдармен ғылым мен техника жаңалықтарын, Түркістан өлкесі таулы аймақтарында (Алматы, Ташкент төңірегінде, Түркістанда) жер сілкінгенін үзбей хабарлап тұрды. Шармен аспанға ұшу, қар мен жаңбырдың пайда болу сыры, аспан әлемі планеталары туралы түсініктер, ғылыми болжамдаржарияланды. Әлемдік даңқты саяхатшы Магеланның жердің шар тәрізді екенін дәлелдегені туралы еңбекті қазақшаға аударып басты [3].

ЋТүркістан уалаятыЛ газетініњ ғылым жетістіктерін баяндап, дәлелдеумен ғана шектелмеген. Жас жеткіншектерді оқуға, білімге шақырарлық саналыазаматтардың хаттарын жариялап тұрған және балаларды қалай оқыту мәселесін, оның тиімді жақтарын талдап, түсіндіруге талпынған. Бұдан мысал ретінде ЋӘр хилыхабарларЛдеген айдармен берілген материалдар арасында кездескен Хасенов деген автордың мына бір шағын мақаласын алайық:

ЋЕң бастан балаға әптиек, құрандарды шығарып, бұдан соң бөтен бірнеше араб, парсы кітаптарын оқытқанда, өзі жазуды біліп кетеді деген ақылмен біздіңмұсылман жұртының молдалары бес жыл, он жыл оқытқан баласына оқып, жазуды әзер-әзер түсіндіреді. Кейбіреулері сақалы шыққанша оқып, еш нәрсе түсінбей де кетеді. Балаға өз тілінде оқыту керек. Сонан соң оны жаздырып үйрету керек. Ең бастысы бөтен жұрттың жазуын, оқуын өз ықтиярымен, я біреудің оқытуымен білейін десе, жолғатүскен адамға адаспақ жоқ дегендей. Жолын көрген соң ыждағат қылса біліп кетедіЛ.

Мұнда мағынасы түсініксіз құран мен әптиекті, араб, парсы тілдерін оқыту жас балаға ауыр тиетінін автор дұрыс аңғарған. Сонымен бірге ол молдалардыңқабілетсіздігін, бес-он жыл оқытса да шәкіртіне мардымды білім бере алмайтынын астарлап сынайды. Атап айтқанда, балалары кінәлаған болып молдалардың бет-бейнесінашып тастайды [2].

Газет әйел теңдігі мәселесіне де көңіл бөлген. Мәселен, оның 1875 жылғы 16-нөмірінде балиғатқа толмаған қызды атастырып, қалың мал алатын қазақтың әдет-ғұрпын сынаған бір автордың мақаласы жарияланған. Онда Ћ Бұл сөзді газетке басып шығарсаңыз, біздің қазақтар біраз ұялап, ойланатын болар едіЛ делінген.

Басылымда әмеңгерлік, жесір дауы тәрізді ел ішіне бүлік салған әдет-заңдардың зияндылығын әшкерелейтін материалдар да басылып тұрған. Солардың бірінде: ЋБайы өлген қатын басы бос болып, өз ықтиярымен қалаған адамына баруы керек.Л деген батыл ұсыныс та жасалыпты.

Өткен ғасырдың қазақ қоғамындағы әйел теңдігінің аяққа басылуы діни наным-сенімге де байланысты еді. Мысалы, 1877 жылғы 2-нөмірінде Шайсмайл дегенмолданың 14 жасар ауру өзбек қызын үшкіріп, жазамын деп үйіне әкеліп, некесін қиып, үйленіп алғанын жазған. Соңында ЋБіз бұл үшкіруінің атын газетке басыпшығардық. Егер үшкірімнің тағы алдайтын болса, орыс законы бойынша бұлар қатты іске кез қаларЛ деген ескерту жасаған.

Қазақтың халық поэзиясы көне дәуірден белгілі. Оның үлгілерін хатқа түсірсе де ерте кезден қолға алынған. Мұны Ж. Баласағұнның ЋҚұтадғу білігіненЛ, тарихиескерткіштерде кездесетін ескі өлеңдерден, мақал-мәтелдерден байқаймыз. Сонымен қатар М. Қашқари жинаған мақал-мәтелдердің де бірсыпырасы қазақ халқына етенежақын, байырғы ауыз әдебиеті үлгісі болып саналады [7].

XVIII ғасырдың соңғы жылдарынан бастап қазақтың жоқтау жырларымен бірге ЋҚобыландыЛ, ЋҚозы Көрпеш-Баян сұлуЛ , ЋАлпамысЛ эпостары қағаз бетінетүсе бастады. Бұл мәселеге ЋТүркістан уалаятының газетіЛ де айтарлықтай үлес қосқан.

Қай елде болмасын, жазба әдебиетінің дамуында баспасөздің рөлі зор болған. Мұның жарқын мысалын ЋТүркістан уалаятыныңЛ газеті беттерінен де аңғарамыз. Ондаалдымен түрлі әдеби жанрлар көрініс тапқан. Мысалы, басылымның 1879 жылғы 28-нөмірінде парақор қазақ билерін әжуа еткен сықақ әңгіме жарияланған. Әңгімеде екібидің өзара келісе алмай жанжалдасқаны күлкілі суреттеледі. Олардың бірі ЋСен мырза қожадан алған ділдәға мастанып отырсың десе, екіншісі ЋСен жұрттан параны жеп-жеп, аузыңнан шыққан сөзді білмей отырсыңЛ деп, ақырында екеуі төбелесе бастайды.

Келесі ЋБір қудың екі байды алдап кеткендігі туралыЛ деген әңгімеде фельетон элементтері басым. ЋТүркістан уалаятының газетіндеЛ очерктердің портреттік, жолсапар, түрлері де алғаш рет пайда болған. Сондай-ақ онда XIX ғасырдың жетпісінші жылдарындағы Орынбай, Досанбай, Майлықожа тәрізді атақты ақындардыңайтыстары мен өлеңдері ауыз әдебиеті туындылары жарияланып тұр [51].

Басылымда Салық Қарауылұлы Бабажанов жинап бастырған мақал-мәтелдер жұртты ойлантып, толғантып, төзімділік пен ізгілікке, тапқырлыққа баулыды. Осыменқатар, редакция қызметкерлерінің тіл мәселесі жөнінен де өзіндік көзқарасы болған. Оны Орынбай ақын шығармаларының тілін мақтап, өзбек, татар, араб сөздеріменшұбарланған кей автор туындыларын сынаған мақалаларынан аңдаймыз [45].

ЋДала уалаятының Л газеті. 1888жылдан 1902 жылға дейін Омбыда шығып тұрған “Акмолинские областные ведомости” газетіне қосымша ретінде орыс және қазақтілдерінде жарық корген “ Дала уалаятының газеті” халқымыздың әдебиеті мен мәдениетін, тұрмыс-тіршілігін қалың жұртқа танытудағы бірден-бір басылым болды. Орыстілінде “Особое прибовление к Акмолинским областным ведомостям” деген атпен шыққан осы газет 1894 жылдан бастап орыс тілінде “Киргизская степная газета ”; ал қазақтіліндегі “Дала уалаятының газеті” деген атпен жарық көре бастады. Жалпы бұл газет 1888 жылдан 1902 жылға дейін аптасына бір рет шығып тұрды. Газеттің соңғы саны 1902 жылы март айында басылып, содан кейін “Сельскохозяйственный листокке” айналды. Газетте әр жылдары редактор болғандар: И. Козлов, К. Михайлов, Г. Абаза, А. Попов, Д. Лавров, Газетті қазақша шығыру ісін басқарушылар: Ешмұхамед Аблайханов, Дінмұхамет (Дінше) Сұлтанғазин, Рақымжан Дүйсембаев.

Өзінің прграммасына сәйкес газет ресми түрде патша үкіметінің бұйрық-жарлықтарын, заң-закондарын, әкімшілік басқару істерін жариялайтын басылым болды. Солкездегі басқа газеттер сияқты “Дала уалаятының газеті” де ресми және ресми емес бөлімдерден тұрды. Соңғы бөлімде көбінесе көпшілікке пайдалы, ғылымға білімгеқатысты мақалалар жариялады. Бұл газет үкімет тарапынан шыққан ресми басылым болғанымен, бостандықты, тендікті көксегені, прогресшіл көзқарастары үшін Сібіргежер аударылып келген адамдардың ықпалымен халық газетіне ұқсайтын еді. Бұл ретте газетке дұрыс бағыт берген Г. Н. Потаниннің, Н. М. Ядринцевтің, Л. К. Чермактың роліаса зор.

“Дала уалаятының газеті “ басқа жергілікті газеттерге қарағанда қазақ бұқарасының тұрмысын, оның шаруашылык жағдайларын, мәдени тіршілігін толығырақ корсетіпотырған газет болды. Бұрынғы Сібір әкімшілігіне қараған Семей, Ақмола, Тобыл, Жетісу қазақтары өнер-білім жаңалықтарын алғаш рет осы газеттен оқу мүмкіндігіне иеболды. Газет қазақ жұртшылығын орыс халқының әдебиетімен таныстырды. Оның бетінде А.С.Пушкин, Л.Н.Толстой, М.Ю.Лермотов, Д.Н. Мамин-Сибиряк, Г.И.Успенскийшығармаларының, И.А. Крыловтың мысалдарының қазақ тіліндегі алғашқы аудармалары басылып тұрды. Сондай-ақ газетте қазақ елінің тұрмысын, әдебиетін, мәдениетінзерттеуші орыс ғалымдары өздерінің мақала-хабарларын жиі бастырды. Г. Потанин, А.Алекторов, А.Ивановский, А. Добросмыслов, В.Обручев, Н.Патуносов, Н. Ильминскийт. б. қазақ елінің тарихына, этнографиясына қатысты материялдармен қатар қазақ халқының ауыз әдебиеті нұсқаларын жинап бастыруда пайдалы жұмыстар істеді [45].

Газет негізінде жергілікті отаршылдық-әкімшілік орындардың ресми органы болғанымен, халықты отаршылыққа, өнер-білімге, мәдениетке шақырып тәрбиелеудеедәуір роль атқарды, қазақтың жазба әдеби тілінің дамуына зор ықпал жасады. Оның бетінде қазақ тілінде бұрын болмаған қоғамдық-публицистикалық, ресми іс қағаздарынжүргізу жөніндегі мақалалар жарияланды, ғылыми стильдің негізі қаланды, аударма тәжірибесінің алғашқы қадамы жасалынды, араб графикасына негізделген қазақжазбасында тұңғыш рет тыныс белгілірі қолданылды. Ұлттық баспасөзіміздің қарлығаштарының бірі – ЋДала уалаяты газетініңЛ дүниеге келуі қазақ халқының өткенғасырдағы мәдени өміріндегі елеулі оқиға болды. Ћ Дала уалаятының газетіндеЛ басылған шығармаларда қазақ халқының әр кезеңдеріндегі өмірі , тұрмыс-тіршілігі, күрделіжағдайлар мен оқиғалар толық, тұтас қамтылмағанымен, тарихымызда болған ұлы өзгерістер, халық өмірінің жеке-жеке суреттері алғаш рет осы газет бетінде жарияланып, ұлттық әдебиетпен мәдениеттің негізін қалауға көмектесті.

ЋДала уалаятының газетіндеЛ басылған көркем шығармалардың бір тобы қазақтың өз төл туындысы болса, енді бір тобы орыс тілінен аударылған немесе шығысәдебиетінен ауысқан үлгілері еді. Бұлардың бәрі мазмұн, көркемдік жағынан бір-біріне ұқсамағанымен, жалпы қазақтың жазба әдебиетінің дамуына ықпал етті.

Газет бетінде басылған көркем шығармалардың көбі халқымыздың ертеректегі әдеби мұраларынан бізге жеткен азын-аулақ нұсқалары болғанымен, олар жазбаәдебиетіміздің алғашқы қарлығаштары еді [19].

Газет қазақ халқының қоғамдық әлеуметтік ой-пікірін оятуға, мәдени, әдеби дүниетанымын қалыптастыруға, кеңейтуге едәуір әсер етті. Саяси-экономикалықмәселелермен қатар оқу-ағарту ісінің жай күйі, өнер білімнің пайдасы, орыс мәдениетінің жетістіктері, қазақ әдебиетінің хал-қадірі, қазақ зиялылары мен ғалымдарыныңөмірі жайында бірқыдыру тарихи құнды мақалалар, хабарлар жариялады. Қазақтың тұңғыш ғалымы Ш. Уәлихановтың, классик ақын Абай Құнанбаевтың, ағартушы әріжазушы Ыбырай Алтынсариннің қоғамдық-саяси көзқарастарының қалыптасуына XIX ғасырдың екінші жартысындағы Европа әдебиеті мен мәдениеті ықпал етті.

Ш. Уәлихановтың туғанына 60 жыл толуына арналып берілген мақалада оның жан-жақты білімді, адамгершілігі мол, ғылым жолына берілген адам болғандығыбылайша суреттеледі: “… Шоқан Уәлиханов ғылым, өнер иесі,халықтың ғадет заңын біліп, даңғыл, биік жолға шықса да өзінің туған жайын жатырқамай һәм ұмытпады.. Тағы да ғалым өнерінің қымбат екенін біліп, құрмет тұтып өзінің халқын бек жақсы көрер еді. Ләйкін Россия халқының қорғап, қоршап болысқанымен Азия халықтары ілгерібасып һәм надандықтан құтылар ма деп ойлар едіЛ - дейді газеттің 1894 жылғы 18 санында жарияланған мақалада [4].

Халық игілігі үшін аянбай еңбек еткен дарындардың бірі – қазақ халқының тұңғыш ағартушысы, жазушысы, жаңашыл Ыбырай Алтынсарин туралы да газетбетінде мақала хабарлар жарияланып, оның өзі жазған өлеңдері де басылып тұрды. Ы. Алтынсариннің қайтыс болғаны туралы берілген қаралы хабарда Ћқырдың кеңдаласының артықша туған баласыЛ Ыбырайдың ерекше дарындылығы, білімпаздығы, В. Григорьев, Н. Ильминский сияқты орыстың білімді адамдарының көмегімен жәнеөздігінен ізденіп білім иесі болғаны, өзінің туған халқына пайдалы аса мол мұра қалдырған қайраткер екендігі жазылады. Газет бетінде Ыбырайдың ЋКиргизскаяхрестоматияЛ оқулығына кірген бірнеше әңгіме, өлеңі жарияланған. ЋБалғожа бидің баласына жазған хатыЛ деген өлеңі газетте ЋНұржан бидің оқудағы баласына жазғанхатыЛ деген атпен Қылышбаев Абахманның қолы қойылып берілген, ЋІзбасты биЛ, ЋСәтімер ханЛ сияқты аңыз әңгімелер газет бетінде молынан басылған.

Газеттің 1889 жылғы 7-санында басылған Абайдың ЋЖазды күн шілде болғандаЛ деп басталатын өлеңі ЋСемей оязы, Шыңғыс елінің қазағы Ибрахим Құнанбайаулының Бақанас өзенінде Көпбейіт деген жерге қонып жатқандығы түріЛ деген тақырыппен берілген. Соңынан: ЋКісіден үйреніп жаздым, Көпбай ЖанатайұлыЛ деп қолқойылған. Абай бұл өлеңін 1886 жылы жазған болатын. Абайдың кейінірек басылған жинақтарында өлең Мүрсейіт қолжазбасымен 1909 жылы жарық көрген негізіндеберілген.

Абайдың өз нұсқасындағы кедейдің ауыр тұрмысы бейнеленетін кейбір тұстары газетте біраз көтеріліп, кейбір жерлері қысқартылған екен. Мәшһүр-Жүсіп Көпеевгазеттің сол жылғы 48-санында жарияланған бір мақаласында Ћбұл өлеңде … тек Құнанбаевтардың өмірі мен байлығын суреттеуге арналған, өлең халықтың тұрмысынжақсарту сияқты пайдалы нәрсеге шақырмайды.Л деп сын пікір жазған. Сондай-ақ осы мақаласында М. Ж. Көпеев Абайды әкесі Құнанбай өлгенде ас бермеді, қазақтыңбұрыннан келе жатқан әдет-ғұрпын, дәстүрін бұзды деп кінәләйді. Құнанбай асына деп арналған малдарын Абайдың сатқызып, ақшасын орыс мектептерінде оқитын қазақбалаларына бергізуді Құнанбайдың басқа балаларына да көршілес елдерге де ұнамағаны С. Мұқановтың ЋАққан жұлдызЛ кітабынан белгілі.

Қазақтың ұлы ақыны Абай өзінен бұрынғы және сол дәуірдегі халықтың бай әдеби мұраларын, сонымен бірге шығыс елдерінен ауысқан қисса-хикаяттарды немесегазет –журналдарда басылған шығармаларды жақсы білген, кей сәтте өзінің творчествосында пайдаланып отырған. Мысалы, Абай ЋДала уалаятыЛ газетінің 1895 жылғы 3-санында басылған ЋТәкаппар әскер басы турасынанЛ деген аңыз әңгіменің сюжетін өзінің ЋЕскендірЛ поэмасына өзек етіп, одан әрі дамыта баяндады дей аламыз [4].

XIX ғасырдың басынан татар баспаханаларынан шыққан ислам дінін уағыздаушы кітаптарымен бірге шығыстың классик әдебиеті нұсқалары да ел ішіне тарайбастаған.

Бұл шығармалардың көпшілгінің сюжеті араб аңыздары негізіне құрылғанымен оларда жалпы адамгершілік , сүйіспеншілік мәселелерін қазақ топырағыналайықтап, жаңа арнамен қайта жырлау тәсілі көптен қолданылады.Шығыстың осы классикалық әдебиетіне ауысқан аңыз -әңгімелерден кейбір үзінділер мен халық арасынакең тараған нұсқалары сол кезде шығып тұрған қазақ газет-журналдарының бетінде басылды. ЋМың бір түн Ћ, ЋБозжігітЛ, ЋШаһнамеЛ, ЋФархат-ШырынЛ секілдікөптеген жыр, әңгімелерді газет бетінен молынан көреміз. ЋДала уалаяты газетініңЛ 1895 жылғы 41-50 сандарында ЋМың бір түннің хикаясыЛ атты өлеңмен басылғаннұсқаның орны ерекше. Бұл арабтың ЋМың бір түнЛ ертегілерінен келтірілген үзінді болғанымен қазақ халқының ауыз әдебиеті нұсқаларымен орайлас, үйлесімді, қиялшыл, әсірелі тамаша көркем шығармаларының бірі.

О баста Дешті Қыпшақ арасында кең тараған, кең қазақ, башқұрт, татар, өзбек халықтарының төл туындысындай болып кеткен сюжеті шығыс халықтарының көбінеортақ ЋБозжігітЛ дастанының бір нұсқасын ғалым А. В: Васильев ЋДала уалаятының газетініңЛ 1900 жылғы 26-30,37 сандарында , 1901 жылғы 2. 18, 20, 24-26 сандарындақазақ, орыс тілдерінде қатар жарияланды. Сол жылы ол Орынбор қаласында баспадан жеке кітап болып шыққан. Алғаш рет 1875 жылы Радлов жинағында басылғаннұсқасынан бастап, ЋБозжігітЛ дастаны бұдан кейін Қазан қаласында жеке кітап болып шықты. Сонымен бірге хиссашыл ақын Ақылбек Сабалұлы өңдеп қайта жырлағаннұсқасы Қазан қаласында 1911 жылы жарияланды. ЋБозжігітЛ жырының қай нұсқасын алсақ та олардың сюжеті ұқсас, яғни Бозжігіт пен Қарашаштың махаббаты адамғақатты әсер етеді, көбінесе аянышты болып келеді. Әсіресе Қарашаш сұлудың бейнесі өте сәтті шыққан. Шығыс дастандарының көбіне ортақ тәсіл – екі жастың бірін-бірітүсінде көріп, ғашық болуы, оқиға желісінде өз бақыты үшін күресулері, сүйгені үшін байлықтан да , мансаптан да бас тартуы айна қатесіз қайталанады. Бозжігіт қазағаұшыраған шақта бойжеткен оның басына там тұрғызып, ежелден келе жатқан ғашықтар дәстүрін бұзбай өзіне қол жұмсап о дүниеге сүйгенімен бірге құшақтасып аттанады [11].

Діни аңыздарда көп кездесетін Дәуіт патшаның баласы біздің эрамызға дейін 960-935 жылдары көне еврей жұртының патшасы болған Сүлейменнің (тауратшаСоломонның) данышпандығын дәріптейтін аңыз әңгімелерде газетте молынан басылған. Солардың бірі ЋДала уалаятының газетініңЛ 1888 жылғы 17-санында жарияланғансюжеті батыстық болғанымен, шығыс елдеріне кең тараған Соломонның кедей қызы Суламиске деген махаббаты, Соломонмен білім таластыруы суреттеледі.

Қазақ ертегілерін зерттеу халықтың осы ауыз әдебиетін жинап, жариялаудан басталады десек қателеспейміз. Қазақ тіліндегі нұсқасымен қатар, олардың аудармасыорыс тілінде де беріліп отырды. Бұл ертектерді жинап бастырған орыс ғалымдары А. Е. Алекторов, А.А.Ивановский, М.Бельский, М.Миропиев және т.б. қатар сол кездегіқазақтың зиялы азаматтары Бөкен Адықов, Жағыпар Айманов, Мәшһүр-Жүсіп Көпеев, Қорабай Жапанов, Бодаубек Райымбеков, Ташмұхамед Сейфуллин, РақымжанДүйсембаев т.б. еді. Бұлардың кейбірі халық аузынан жазып алған ертегілердің соңына жинап, бастырушы ретінде өз қолдарын қойған екен. Ал енді біреулері кімнен қайжерде жазып алғанын көрсетпестен шығарманы оған халық ауыз әдебиеті деп қарап өз атынан бастырыпты. Қалай дегенмен де біз оларды ертегілерді жинаушы, зерттеушідеп білеміз. Алуан түрлі оқиғаларға құрылған бұл ертегілерде қаһарлы хан, қу уәзір, ақылды, тапқыр, еңбекқор кедей шаруа бейнелері дараланып суреттелген. Көлемдішығармалармен қатар, шағын мысалға ұқсас ертектер де көп басылды. Аударма мысалдармен бірге қазақтың өз туындылары да газет бетінде тұңғыш рет жарияланды.

Көлемді және шағын мысал үлгісіндегі ертегілермен бірге газет бетінде эпостық жырлар, аңыз әңгімелер де көп басылған. Мәселен, ЋҚозы көрпеш –Баян сұлуЛ жырының мазмұнын Н. Рантусов ЋБаян сұлу мен Қозы көрпештің моласы турасынан қазақ арасындағы сөзЛ деп бастырған. Ал, ЋНәрік батырЛ жырының ертегігеайналдырылған нұсқасын А.Е. Алекторов жазып алып жариялатады. Бұлар ел аузындағы ғасырлар бойы сақталып келіп, алғаш рет баспа бетіне түскен, қазіргі оқушықауымға қазақ халқының мәдени өмірі мен тарихынан көптеген құнды мәлімет беретін нұсқалар [19]

Тарихи аңыз- әңгімелердің ішінде қазақ елінің қалмақ-монғол басқыншылығына қарсы күресінен деректер беретін шығармалар да аз емес. ЋҚалмақ толағай яғниқалмақтың басыЛ деген аңыз әңгімеден қазақ пен қалмақ арасындағы жаугершілік кезең суреттеледі. Халық арасында кең тараған ЋАқсақ құлан, Жошы ханЛ аңызәңгімесінің екі варианты ЋДала уалаятыныңЛ газетінде жарияланған. Атап айтқанда, газеттің 1897 жылғы 13-14, 18-сандарында Атбасар уезі, Бағаналы қазақтардың аузынанжазылып алынған ЋАлаша хан һәм оның баласы Жошы хан турасынан қазақ арасында бар сөзЛ деген тақырыппен, ал 1899 жылғы 50-санында ЋТемірланның орыЛ дегентақырыппен Д. Н. Жетпісбаев жазған нұсқалары басылыпты. ЋТемірланның орыЛ (ЋЖәнібектің орыЛ деп театалады), Қазақстанның Тарбағатай тауларынан Іле өзенінедейін қазылған ор, тек аң аулау мақсатымен емес, сонымен бірге шөл даланы суландыру үшін қазылғаны жайында пікір Ш. Уалихановтың еңбектерінде айтылған.

Бұл ор туралы қазақ арасында көптеген аңыз-әңгімелер кездеседі. Олардың негізгі мазмұны былай: хан баласын құлан теуіп өлтіреді. Баласының кегін алу үшінқаһарлы хан халыққа терең ор қаздырып, құландарды соған құлатып құртады. Аңызды орыс тілінде аудармасын А. Мельков жариялаған.

Аңыз туралы жалпы дерекпен бір варианты шығысты зерттеуші ғалым В. Г. Тизенгаузеннің жинастыруымен шыққан парсы тіліндегі жинағында кездеседі. Ал, ЋАқсақ құланЛ күйінің нотасы А. Затаевичтің қазақ халқының өлеңдеріне арналған еңбегінде берілген. Сонымен бірге ЋЖошы хан туралы аңыз әңгімелеріЛ қолжазбанұсқасы ҚазССР ҒА-ның Орт. Ғылыми кітапханасында сақтаулы тұр.

Өмірде болған нақты уақиға негізге алынған, кейін ел аузында аңызға айналып кеткен ЋЕңлік-КебекЛ әңгіменің орны ерекше. ЋЕңлік-КебекЛ аңыз әңгімесі қазақдаласында ескі салт-сана, әдеп-ғұрыптың қаймағы бұзылмаған шағында, шын сүйіскен жастардың бағыт тілеуі ЋбасбұзарлықЛ болып көрінген кезде туған дүние. Әңніменіңбір түрі ЋҚазақтардың естерінен кетпей жүрген бір сөзЛ деп басталса, екінші түрі ЋҚазақ турасынан хикаяЛ деп аталыпты. Мұндағы кісі аттары: батыр – Сергелі, абыз- Келдей, қыз-Қаңлық т. б. өзгертіліп алынған. Жалпы бұл аңыздардағы сюжеттер ұқсас, бәрінде де Абыз батырдың болашағын жағдайға ұшырайтынын айтып береді. Бірін-бірі сүйген екі жас ат құйрығына байланып, азаппен өлтіріледі, артында жас нәрестеге қалады [7].

1891 ж. Басылған ЋҚазақтардың естерінен кетпей жүрген бір сөзЛ аңыз әңніменің кіріспесінде қазақ халқының тарихына, этнографиясына, әдет-ғұрып, салт-санасынада қатысты мәліметтер берілген. Бұл аңыз әңгімелерде оқиға көркем, әдеби тілмен баяндалғанымен оларда тарихқа, экономикаға, философия мен заңға қатысты деректер деөте көп кездеседі. Қазақ халқының дәстүріне сәйкес ертеректе құда түсу, үйлену мәселелерін ерексектердің рұқсатынсыз жастар өз бетінше шеше алмайтын. ЋЕңлік-КебекЛ әңгімесінде осыған ерекше сән беріліп бұйыратыны баса айтылған. Әңгімеде әйелдің теңсіздігі, тіпті әйелді сүюдің өзі ерлер үшін намыс екендігі жөнінде мәлімет берілген. Бұл нұсқалардың қазақ әдебиетін зерттеушілерге де, этнографтарға құнды материал болатындығы күмәнсіз. Қараңғы халықты уысында ұстау үшін дін иелері мен үстемтаптың өкілдері ғасырлар бойы өздері жасаған заң жолынан былайғы жұртты шағармаған. Кейінірек бұл оқиғаны Абайдың ұсынуымен баласы Мағауия жырлаған. Бұл поэматіл жағынан соншалықты шебер болмағанымен негізгі идеясы тұрғысынан ескі билікті, Еңлік пен Кебектің өліміне себеп болған Кеңгірбайдың пара алғандығын әшкерлейді [18].

Газет бетінде Жиренше шешен, Алдаркөсе, Асанқайғы, Қожанасыр туралы аңыз-әңгімелер де көп басылған. Асанқайғы халықтың қаралы, мұңды тағдырын, мүшкіл тұрмысын көріп, құлазып жатқан сар даланы көріп, елге жақсы қоныс, жайлы жер іздейді. Міне, сол Асанқайғының хан үшін емес, халық үшін еңбек етпек ниетідәріптелген аңыз әңгімелері газет бетінде жарық көрген.

Қай халықтың болмасын, ауыз әдебиетінің күрделі түрі –мақал- мәтел, жұмбақтар. Бұл бір ғасырдың, бір дәуірдің ғана жемісі ғана , сонау ертеден келе жатқан көнежанр. Міне, әдебиеттің баспа бетінен орын алуы 19 ғасырдың екінші жартысынан басталады. Мақал-мәтелдерді алғаш ел арасынан жинап, бастыру ісіне В. Радлов, А. Васильев, Ш. Ибрагимов, Ш.Уалиханов, Қ. Бабажанов, П. Мелиоранский, Б. Дауылбаев, М. Ешмұхаметовтер үлкен үлес қосты. Қазақтың төл туындыларымен бірге газетбетінде, басқа халықтардың тілінен аударылған макал-мәтелдер алдымен орыс тілінде тәржімаланып беріліп отырған. Белгілі ЋҚожахмет пен Әубәкірдің жұмбақпенайтысынЛ А. В. Васильев бастырған [28].

ЋДала уалаятының газетіндеЛ басылған шығармалар түрі, құрылымы, жанры жағынан алуан түрлі. Оларды 19 ғасырдың аяқ шеніндегі қазақ әдебиетінің тарихы, идеялық мотивтері, тақырыптары, көркемдік ерекшеліктері және орыс әдебиетінің игілікті әсері тұрғысынан алып жан-жақты зерттеуге болады.

ЋДала уалаятының газетіЛ мақалаларының екі тілде қатар басылып тұрғандығын сөз еткенде, оның сауатты, түсінікті болуына үлкен үлес қосқан қаламгерлердіатап өткен орынды. Атап айтқанда орыс ғалымдарының қазақтың әдебиеті, мәдениеті жөніндегі мақала, хабар, әңгіме, очерк, публицистикалық шығармаларын қазақ тіліндеЕ. Абылайханов, Д. Сұлтанғазин, Р. Алтынсарин, А. Құнанбаев, М. Ж. Көпеевтің мақала, хабар, әңгімелері орыс тілне аударылып басылды.

Революциядан бұрын Абай, Ыбырай секілді дүлдүлдер көркем аударманың шебер үлгілерін қалдырса, осы ізді одан әрі жалғастырылған ЋДала уалаятыныңЛ газетітәржіманың одан әрі жетелеп, көркемдік дәрежесінің арта түсуіне түрткі болды.

Солардың ішінде орыстың ұлы жазушысы Л. Н. Толстойдың шығармаларының қазақ тілінде өткен ғасырдың 70-80 жылдарынан бастап аударыла бастағанынаерекше көңіл бөлген жөн. ЋДала уалаятының газетіндеЛ аударылып жарияланған Л. Н. Толстойдың мысалдарына , ұсақ әңгіме , ертегілеріне қысқаша шолу жасасақ, бұлаудармалардың түп нұсқаға өте жақын екендігін байқаймыз.

ЋДала уалаятының газетіндеЛ осы ұлы жазушының ЋДұрыс әзілдескеніЛ – ЋСтарик сажал яблониЛ, ЋБақыт пен МұжықЛ – ЋМұжық пошел косить луга и заснул….Л , ЋҚұмырсқа мен көгершінЛ – ЋМуравей и голубкаЛ , ЋБұғы Ћ – ЋОленьЛ, ЋБұғы мен қарақаттың сабағыЛ –ЋОлень и виноградникЛ секілді туындылары өте сәттітәржімалапты. Кейінірек, 1915 жылы осылардың қатарына Л. Толстойдың ЋЛиясЛ деген әңгімесі аударылып ЋАйқапЛ журналының 11-санында жарияланды [29].

Абай ірге тасын қалап дамытқан орыс әдебиетінен үйрену жөніндегі дәстүрді де алғаш рет осы газет жүзеге асырды. Сонымен бірге Октябрь революциясынанбұрын өмір сүрген қазақ әдебиетінің көрнекті өкілдері орыстың классикалық реалистік әдебиетін қалай аудару керек екендігін іс жүзінде осы газет бетінде басылғаншығармаларынан көрсетіп берді.

Г.Н. Потаниннің пікіріне сүйенсек, орыс классиктерінің шығармаларын тұңғыш рет қазақ тіліне жатық, түсінікті етіп тәржімалап, оқырмандарға таныстырғанӨскенбаев еді деп жазыпты. Бұл жөнінде газеттің 1896 жылғы 43-санында басылған Ћқазақтың тәуір адамдарының қылар ісіЛ деген мақаладан аңғаруға болады.Орысхалқының атақты жазушысы А.И. Крыловтың мысалдарын алғаш осы газет бетінде аударып басу арқылы, қазақ әдебиетінде тың жанр туа бастады. И. А. Крыловтыңмысалдарын қазақ тіліне көп аударып, халық арасына ауызша таратумен қатар, ол осы дүниелерді ертеректегі баспасөз беттерінде де жариялапты. С. Көбеев 1910 жылы ЋҮлгілі тәржімеЛ деген жалпы тақырыппен И.А. Крыловтың 37 мысалын аударып бастырса, Б. Өтетілов 1914 жылы ЋЖиған-тергенЛ деген тақырыппен 13 мысалтәржімалап жариялапты. Бұлардан басқа ЋДала уалаятыныңЛ газеті мен ЋАйқапЛ журналында да И. А. Крыловтың бірнеше мысалының басылғанын көреміз. ЋДалауалаятыныңЛ газеті 1892 жылғы 51-санында И. А. Крыловтың ЋВорона и лисицаЛ мысалын ЋҚарға мен түлкіЛ деген аудармасы Ы. Алтынсариннің ЋКиргизскаяхрестоматияЛ оқулығынан алып жарияланыпты. Қазақ тілінде ЋҚарға мен түлкіЛ мысалының төрт –түрлі аудармасын кездестіреміз. Олар – Ы. Алтынсарин аударып, 1889 жылы ЋКиргизская хрестоматияЛ оқулығында басылған осы нұсқа мен 1898 жылы Абай аударған ЋЖұрт біледі күледіЛ, ЋБоқтыққа талтаңдапЛ деген кіріспеменбасталатын екі түрі және И. А. Крыловтың қазақ тілінде шыққан жинақтарында беріліп жүрген Ахмет Байтұрсынвтың қазақ тіліндегі бұл төрт аударма да Крылов мысалыныңсюжетіне жазылған, өлеңмен көркем, еркін тәржімаланған дүниелер [45].

ЋДала уалаяты газетініңЛ 1894 жылғы 32-санында басылған И. А: Крыловтың ЋСтрекоза и муравейЛ (ЋИнелік пен құмырсқаЛ) мысалын А. Құнанбаев “Құмырсқамен шегіртке” деп аударып бастырған. Бұл мысалдың да қазақ тіліндегі төрт түрлі аудармасын кездестіреміз. Ал екіншісі “Шырылдаған шегіртке, ыршып жүріп ән салған”деген кіріспемен басталатын Абайдікі, үшіншісі, 1910 жылы “Үлгілі тәржіме” кітабында басылған С. Көбеевтікі және төртіншісі 1912 жылы “АйқапЛ журналында автордыңорнына ЋОмбылықЛ деп қол қойылғаны. Бұл төрт нұсқа да еркін аударылған.

Орыстың классикалық шығармаларын аудару, сөйтіп XIX ғасырдың аяғында тәржіма ісін қалыптастырып, дамыту қазақ жұртшылығына басқа ұлттардыңтуындыларын таныстырып қана қоймай, осы саланың бізде де жетіле түсуіне ықпал етті. Міне, осының негізінде де ел аузында ұсақ әжуамысқыл, мысқыл; шағын күлдіргіертегілер ортақ дүниеге айналып, қазақ оқырмандарына жетті. Бұл ретте С. Көбеев, Б. Өтетілеуов, С. Дөнентаев сияқты ақын-жазушылардың қосқан үлесін ерекше атап өткенжөн.

Газетте сонымен бірге жергілікті орындардың орыс тіліндегі нұсқаулары, бұйрық, жарлықтары, яғни ресми материалдары қазақша аударылып басылды. Бұдан барлықәдеби нұсқалар, тек қазақ тіліне ғана аударылады деген пікір тумаса керек. Мәселен ертегі, әңгіме, сықақ –мысал секілді әдеби жанрлармен қоса жергілікті жерлерден түскенқазақ тілінде корреспонденциялар орысша да аударылып үзбей басылып тұрды. Жасыратыны жоқ, сол кездегі аудармашылар жіберген кемшіліктер тың саланың құпияларынигеруге біршама қиыншылықтар туғызғанымен, бірге газеттегі аударма материалдардың көпшілігі жатық тілмен, қазақ ұғымына түсінікті аударылғанын көреміз. Соныменбірге газетте кездесетін аудармалардың барлығы біркелкі жатық бола бермейді. Көбінесе орыс тіліне сөзбе-сөз аударудың салдарынан ұлттық ұғымымызға ауыр тиетіншығармалардың да жарияланғаны рас. Газеттегі осындай нашар аудармалардың тілімізді байытудың орнына, сөз қолданысымызға кесірін тигізетіні жөнінде газет бетінде сынмақалалар басылған. Солардың бірінде газеттің бас аудармашысы Д. Сұлтанғазин: Ћ… орысшадан переуад қылғанда тұп-тура сөз қалдырмай, орысша ретіменен переуадқыламын деп әуре болу жарамайдыЛ ,– дейді [44].

Қазақ халқының көне заманнан бергі қалыптасқан тіл байлығы, шежіре сөз саптауы осы газет арқылы қағаз бетіне түсіп, белгілі стильдік мәнге ие болды. Газетқазақтың бай тілін пайдалана отырып, қажет болған жағдайда басқа тілдермен сөз алудан қашпау керектігін, қазақ тілінде жоқ жаңа ұғым, атауларды кіргізу үшін әсіресеорыс сөздерін қолдануды ұсынды. Орыс тілінен кірген сөздерді қалай жазу керектігін газеттің бас аудармашысы Д. Сұлтанғазин ЋҚазақ тілінде жазу туралыЛ дегенмақаласында: ЋҚазақ тілінде кірген сөздердің қазаққа қанша ұғымдылығына қарау керек. Егер қазаққа ұғымды болса орыстардың өз сөйлегендеріне ұқсатып жазуға тырысукерек. Мәселен қазақтар ЋжандаралЛ, ЋжанаралЛ дейді. Һәм ЋгенералЛ дегенді де жақсы пайымдайды, сол себептен ЋгенералЛ деп жазу керекЛ дейді.Жалпы газетредакциясы сол кездің өзінде-ақ қазақ тіліне басқа тілден енген сөздердің транскрипциялануына көңіл аударып, бұл жөнінде дұрыс пікір ұсынды. Яғни басқа тілден енгенсөздерді екіге бөліп қарау керектігін, ертеректе еніп, қазақ тілінің фонетикалық заңына бағынып кеткен сөздерді сол қалыптасқан қалпында жазу керектігін, кейін қосылғансөздерді сол тілдегі тұлғасын сақтап жазу қажеттігін ескертеді.

Газет араб әрпімен қазақ және орыс тілдерінде қатар шығып тұрды. Араб жазуының қолайсыздығы-онда ешқандай тыныс белгілері және бас әріптер мүлдеқолданылмайтын секілді ЋДала уалаятының газетіЛ шыға бастаған алғашқы жылдардағы сандарында ешбір тыныс белгісі жоқ. Бұл газеттің тілін ауырлатып, елдіңшығармаларды түсінуін қиындатты. 1894 жылдан бастап газет редакциясы кейбір сөйлемдердің жігін ажыратуға сызықша ( - ), әртүрлі жұлдызшалар ( звездочка ) сияқтышартты таңбалар қолдана бастаған.

Ал 1896 жылғы 31-санынан бастап газетте тыныс белгілерін қолдану жөнінде хабарлама басылды. Онда осы күнгі тыныс белгілерінің барлығы да көрсетіліп, олардыңқалай қолданылатындығы мен қойылатын орындары туралы қысқаша түсінік берілген. Газет осы тыныс белгілерін алғаш рет пайдалана отырып, кейінгі жылдарда басылғансандарында сөйлемдерді сауатты жазуды, бірі - бірінен дұрыс ажыратып оқудың негізін қалады [36].

Шығыс және орыс әдебиетінен тікелей аударылған туындылармен бірге жаңа бағытта туа бастаған қазақтың төл жазба әдебиеті де пайда болып, газетте жиіжарияланып тұрды.

Газет бетінде жарияланған төл туындыларының барлығы бірдей Абай шығармаларындай биік өрелі, терең мазмұнды, көркем де тартымды болмағанымен, сол дәуірдегіәлеуметтік жайларды ашып-көрсетіп, ғасырлар бойы қалытасқан феодалдық-патриархалдық құрылысты сынауда, әйел теңдігі мәселесін көтеруде, өнер-білімге шақырудабелгілі бір дәрежеде өзіндік мәнге ие болды. Шығармалардың бәрінде дерлік өмір шындығы, дәуір көріністері, әртүрлі жағдайларға байланысты талай өркендеп, құлдыраукезеңдерін бастан кешкен қазақ халқының ауыр да азапты тұрмысы суреттеледі. Бұл шығармалардың стилін, көркемдігін қазіргі өскелең әдебиетпен салыстыруға келмейтінірас. Солай дегенмен де озық ойлы, терең идеялы, бүгінгі іргелі әдебиеттің негізін қалаған алғашқы баспасөздің кезінде қыруар жұмыс атқарғандығын жоққа шығаруғаболмайды.

Қазақ тілінде кітап шығару ісі әлі қалт тұрып, қалыптаса қоймаған кезде ЋДала уалаятының газетініңЛ әдебиетке, мәдениетке қатысты мақала, хабар, өлең, публицистикалық шығарма, очерк, мысал, ертегі, аңыз-әңгімелерді көп басқандығын жоғарыда айтқанбыз. Бұларды қазақ даласын жан-жақты зерттеп, білу, сол қазақдаласында тұратын көзі ашық оқыған азаматтардың атқарған істері, өмірде болып жатқан өзгерістер мен жаңалықтарға қатысуы, басқаларды да білім мен ғылым шыңынаұмтылуға шақыруы нақты көрініс береді. Революцияға дейінгі алғашқы баспасөздердің сарғайған парақтарын ақтарған сайын қалың елдің қалам күшімен жарқын да бақыттыболашаққа жетелеген қаламгерлердің күн санап толыға түскенін байқаймыз. Атап айтқанда жазба әдебиетімізде алғашқы қолтаңбаларын қалдырған ақын, жазушыларымыздың төл шығармаларының басым көпшілігі проза түрінде жазылып, бірінде әңгіме, очерк, публицистикалық, ал екіншілерінде драматургиялық элементтеранық байқалып тұрғанымен, авторлары оларға ЋәңгімеЛ, ЋочеркЛ, ЋпьесаЛ, ЋмысалЛ деп шек қоймаған [49].

Қазақ әдебиетіндегі проза жанрын сөз еткенде кейбір зерттеушілер революциядан бұрын Ы. Алтынсариннің дидактикалық әңгімелері, Абай Құнанбаевттың ЋҚарасөздеріЛ, С. Торайғыровтың ЋҚамар сұлуЛ, С. Көбеевтің ЋҚалың малыЛ сияқты шығармалардан басқа қара сөзбен жазылған туындылар өте аз еді деген пікір айтады. Ал, шындығына көшсек революциядан бұрын қазақша шыққан газет-журналдарда алғашқы түпнұсқа ретінде жарық көрген прозалық шығармалар аз болған жоқ. Тамшыдан –теңіз, демекші тұңғыш рет там-тұмдап басталған тырнақ алды туындылар арада біраз жыл өткен соң тек республика шеңберіндегі тар ауқымды ауызекі әңгімеден іргесі берікжазба әдебитіне айналды. Бұл шығармалардың басым көпшілігі сол заманда әлі іргесі бұзылмаған ескі тіршілік, қоғамдағы әлеуметтік қайшылық, халықтың ауыр тұрмысы, оқу-ағарту ісі, өнер-білімге, жат тұрмысқа, адамгершілікке, игілікке үндеу, әйел теңдігі, әдет-ғұрып, салт-сана мәселелерін көтерді [50].

Әйел теңдігі мәселесінің революциядан бұрынғы әдебиетке кең ауқымды, жан-жақты көтерілгені, олардың ескі әдет-ғұрыптың құрбаны болғандығы, алайда XX ғасырдың басынан бастап қоғамдағы орны баса айтылып, таза жанды, еңбекқор қазақ қызының бала тәрбиелеудегі, болашақ буынды өсірудегі ролімен қатар, әйелдің басбостандығын қорғау мәселесі де көтеріліс бастайды. Қазақ қыздарының жағымды образдарын жасаған С. Торайғыров, С. Көбеев, М. Сералин сияқты демократ-жазушылардың әйел мәселесіне арналған алғашқы мақала, әңгіме, очерктері да осы газет-журнал беттеріне басылды. Аталған жазушылар өз шығармаларында әйелдің теңдігімен адамшылығын қорлайтын ескі әдет-ғұрыпқа қарсы батыл күрес жүргізіп, қатты сынға алды. XX ғасырдың басындағы роман, поэма, очерктерде бұл тақырып одан әрідамытылып, ЋҚалың малЛ, ЋҚамар сұлуЛ сияқты кесек шығармалар дүниеге келді. Мұны айтып отырғанымыз бұрын батырлық, ерлік, елдік төңірегіндегі аңызәңгімелермен қоса ЋТүркістан уалаятының газетіЛ, ЋДала уалаятының газетіЛенді замана ағымына сәйкес қоғамдағы жат әрекеттерді батыл әрі анық көрсете бастады депайта аламыз. Себебі, әлі қаймағы бұзылмаған діни ұғым мен ескі салт-сананың шырмауына шыға алмай жүрген шағымызда әдебиетке ЋБэтиЛ тәрізді реалистікшығармалардың тууы бір адым ілгері басқандық еді. Газет бетінде қазақтың алғашқы әңгіме , очерк, публицистикалық мақала, мысалдарымен бірге поэзия жанрындағышығармалар да басылып тұрды. Бір айта кететін жай, жалпы ЋТүркістан уалаятының газетіЛ беттерінде ЋАйқапЛ журналы мен ЋҚазақстанЛ газетімен салыстырғанда өлең, жыр аз кездеседі. Газет бетінде басылған өлеңдердің де негізгі тақырыптары ауыз әдебиетінің нұсқалары мен әңгіме, очерк, мысал, публицистикалық мақалалар сияқты қазақхалқының жан дүниесінің тазалығын, күйініш-сүйініш, таза махаббатын суреттеп, еңбекке, өнер білімге адамгершілікке, ізгілікке шақыру мен қатар, ескі әдет-ғұрыптарды, жалқаулық пен жатып ішерлікті сынайды [11].

Газет бетінде қазақтың көне туындыларымен бірге жаңадан қалыптаса бастаған жазба әдебиетінің алғашқы нұсқалары қатар басылды. Ол нұсқаларда мәдениеттіңалғашқы нышаны – оқу-ағарту, жаңа өмірге ұмтылу, әйелдің теңдігі мен бас бостандығын қорғау, ескі әдет-ғұрыпты сынау мәселелері көпшілігі демократиялық бағыттағыжазушылардың негізгі тақырыбына айналып, онан әрі дамығанын XX ғасыр басындағы әдебиеттен жақсы білеміз.

Әрине, жаңадан қалыптаса бастаған әдебиеттің XIX-ғасырдың соңы мен XX ғасыр басындағы әдебиетке қарағанда үлкен айырмашылығы бар еді. Біріншіден, өзбағытын белгілеп, жаңадан қалыптасып келе жатқан әдебиетке халық наразылығы, тап күресі аз суреттелсе, XX-ғасырдың басындағы әдебиетте, атап айтқанда, әсіресе 1905-07 ж. Революциядан кейінгі кезде жазылған шығармаларда осы халық толқулары жан-жақты әрі айқын көріне бастайды. Бұқараны шырмауына ұстаған ескіліктіңқалдықтарына қарсы шығармалар бастапқыда жеңіл әзіл-оспақ немесе шағын шымшыма ретінде жазылса, кейінірек, яғни XX ғасыр басында бүтіндей сол қоғамдыққұрылысқа қарсы құрал есебінде қолданылады. Замана ағымы, уақыт талабына сәйкес газеттің бетінде көтерілген мәселелер ауқымы да ұлғая бастады. Ертегі, аңыз-жыр, дастандармен қатар қазақ зиялылары өмірге деген өз көзқарастарын батыл білдіруге кірісті. Атап айтқанда, газет бетінде басылған әдебиет мәселесі туралы пікір таласынаарналған бірнеше мақаланың алатын орны ерекше. Олар әдебиет проблемаларын қазір де кем ауқымда көтермегенмен, сол дәуір нұсқаған нысананы дөп басты деуге болады. Мәселен, газет бетінде Шортанбай, Шөже, Орынбай сияқты ақындардың өлеңдерін басу-баспауы қажеттігі төңірегінде талас туады. Біреулер атышулы ақындардың өлеңдерінгазет арқылы оқырмандарға жеткізу керек дегенді тілге тиек етсе, екіншілері олар өлеңді сый-сияпат алу үшін айтады, одан да газетке ғылым, білім, тарих туралымақалаларды көбірек басу керек деген пікірді ұсынады. Бұл мақалалар ЋДала уалаятының газетініңЛ 1889 жылғы 3-, 24-, 26-, 29-сандарында және ЋГазетшілерденЛ дегентақырыппен редакциялық мақала ретінде басылды. Онда редакция мақала авторларын құр сөз таластыруға, бірін-бірі айыптауға бармауға шақырады. Ақындардың тиек сыйалу үшін өлең шығарады деген пікірдің дұрыс еместігін айта келіп, газет бетінде жалпы халыққа пайдалы мақалалардың көбірек басылуын қолдау қажет деген қорытындыжасалады.

Революциядан бұрын қазақ тілінде шығып тұрған ЋДала уалаятының газетіндеЛ жарияланған еліміздің тарихынан, әдебиетінен, мәдениетінен, саяси өмірінен, ғылымынан дерек беретін сан алуан әр материалдарды бір жүйеге келтіру, оларға дұрыс баға беру, ең құндыларын қазақ халқының, әдебиетіміз бен мәдениетіміздіңзерттеушілердің игілігіне жарату – қазақ совет филологтарының басты міндеттерінің бірі. Біз осы газет бетіндегі материалдарды талдау үстінде қазақ әдебиетіне байланыстыең келелі мәселелерге ғана тоқталдық. Жалпы газет бетінде басылған шығармалардың бәрін түгелдей қамту мүмкін емес және біз алдымызға ондай мақсат та қойған жоқпыз.

Ұлттық баспасөзіміздің алғашқы қарлығаштарының бірі – ЋДала уалаятының газетінЛ ғылыми тұрғыдан зерттеп, қоғамымыздың сонау кезеңіндегі қалай дамып, қалыптасқанын, қандай мәселелердің көтерілгенін қысқаша көрсеткенімізбен, бұл кейінгі баспасөз зерттеушілеріне үлкен көмек болар деп сенеміз [46].

Қазаќ балалары оќуды екі т‰рлі бастап ж‰р. Біреулері оќуды ауылдаѓы мектептен бастайды, екіншілері ел ішіндегі орыс мектебінен бастайды. Солай болѓан соњ, ќазаќтыњ ќазіргі бастауыш мектептері осылар дейміз. Ќазаќ бастауыш мектептері ќандай болу керек деген мєселені шешерден бБрын, осы к‰ні тБтынып отырѓан бастауышмектептердіњ жарамды, жарамсыздыѓын тексеріп, сонан соњ керек мектебі не т‰рде болу жайын сЕйлеуі тиіс.

Єуелі ауыл мектебінен басталыќ. Осы к‰нгі ауыл мектептерін мектеп деп айтарлыќ емес. Оќуѓа керек ќБрал жоќ, оќыта білетін мБѓалімдер аз. Сонда да ќазаќшахат білушілердіњ проценті мБжыќтардан жоѓары. Осы к‰нгі тек хат жаза білетін ќазаќтардан бастап газета, журнал, кітап шыѓарып жатќандарымыздыњ бєрі де сондаймектептерден оќып, хат танып, жазу ‰йреніп шыќќандар. МБнан кЕрінеді: осы к‰нгі мектептер осыншама жайсыз, к‰йсіз ќалыбында халыќ арасына оќу, жазудымБжыќтар арасынан гЕрі кЕбірек жайып жатќаны, бБл мектептіњ халыќќа жаќындыѓы, балалар білімді ана тілімен ‰йренгендігі.

Алайыќ енді орыс школдарын: ќазаќ арасындаѓы орыс школдары ауылнай, волосной, екі класты школдар. ББларды бітіргендер ілгері оќымаса, онда жоќ болып, шала оќумен ќалады. Елде бір-екі жыл тБрса, оќыѓанныњ кЕбінен айрылып, оќымаѓандармен бірдей болып, оќыѓан ењбек бос кеткен есебінде ќалады. ББл к‰нде екі кластышкол бітіргендерден ауылнай, учитель, писарь болып ж‰ргендері бар екені рас, біраќ бастауыш мектепте ‰йренетін білім жБрттыњ бєріне тегіс керек білім ѓой. Адамѓа тіл, ќБлаќ, ќол ќандай керек болса, бастауыш мектепте ‰йренетін білімдер де сондай керек. Осы заманда хат білмеген адамныњ к‰йі я ќБлаѓы, я ќолы жоќ адамныњ к‰йіменбірдей, мБнан былай хат білу керектігі наннан да аспаќшы. Бастауыш мектептен оќыѓандар учитель, писарь, фельдшер, адвокат, инженер, агроном болар демей, ењ єуелі, ќазаќша толыќ хат білетін дєрежеде болуын кЕздеу керек. Екінші, бастауыш мектептен ‰йренген білім єрі оќимын дегендерге негіз боларлыќ жаѓын кЕздеу керек. Егер дебастауыш мектептен оќып шыќќандар ілгері оќымай, ‰йде ќалса, Блт єдебиеті мен мєтбуѓатыныњ м‰лкін пайдаланарлыќ дєрежелі біліммен ќалсын. Єрі оќимын дегенхалде мБсылманша оќимын деп оќыса бастауыш мектеп оќуы артќы оќудыњ негізі болуѓа жарасын, орысша оќыса, орысша ‰йренудіњ ќиындыѓын жењілдетерлік демеу ћємнегіз болуѓа жарасын [8]

Ќазаќ балаларына ана тілінде тЕте жолмен, ќолайлы ќБралдармен оќыту жайын жаќсы білетін мБѓаімдер ‰ш жыл оќытќанда бірталай білім ‰йретуге болады. Анатілінде жазылѓан кітаптар, газет-журналдар оѓаири ана тіліндегі жазу-сызу бастауыш мектептен шыќќандардыњ м‰лкінде болады, яѓни олардыњ бєрімен де пайдалануѓаќолынан келетін болады. Біздіњ ќазіргі ел ішіндегі мектептерімізде жоѓары айтылѓан шарттардыњ біреуі-аќ бар, ол бар дегеніміз ана тілімен оќыту. Басќа шарттары орнынакелмеген соњ, ‰йренерлік білімніњ кЕбін білмей, балалар азын ѓана біліп шыѓады. Бізде ќазірде тЕте оќу жолымен оќыта білетін педагогика, методикадан хабардармБѓалімдеріміз жоќ ќасында. Бастауыш мектепте керек ќБралдарымыз сайлы емес. Кесіп-пішкен программа жоќ. Сондыќтан ќазаќќа ќандай мектеп керектігін сЕйлегенде, олмектепке не керек екендігін де айтуы тиіс. Мектептіњ жаны – мБѓалім. МБѓалім ќандай болса, мектебі ћєм сондай болмаќшы, яѓни мБѓалім білімді болса, білген білімінбасќаѓа ‰йрете білетін болса, ол мектептен балалар кЕбірек білімді болып шыќпаќшы. ЌБралсыз іс істемейді, ћєм ќБрал ќандай болса, істеген іс те солай болмаќшы. Істіњтолыќ жаќсы болуына ќБралдар ћєм сайлы болуы шарт. ‡шінші, мектепке керегі белгіленген программа. Єр іс кЕњілдегідей болып шыѓуы ‰шін оныњ ‰лгісі я мерзімді Елшеуі болуы керек, ‰лгісіз мерзімді Елшеусіз істеген іс олпы-солпы я артыќ, я кем шыќпаќшы [23]

Єткен нЕмірде біз айтып Еттік, ќазаќ ‰шін орыс школдарыныњ мБѓалімдері, оќу ќБралдары сайлы деп. Біздіњ ана тілімізде оќылатын мектептеріміздіњќБралдары, мБѓалім сондай сайлы болуѓа тиіс. Сонда мектеп программасын ‰лгеріп, орынына келтіре алады.

МБѓалім сайлы болу ‰шін мБѓалімге керек білімді ‰йрететін орыннан оќып шыѓаруѓа тиіс. Ондай орын ќазаќ т‰гіл, ќазаќтан бБрыныраќ ќимылдап жатќанноѓай бауырларымызда жоќ. Ќолдан келмейтіндерін ќоя тБрып, ќолдан келерлігін дБрыстау тиіс. Орыс мБѓалімдік школдарынан шыѓып, учитель болып ж‰рген ќазаќжастары бар. Осылардыњ екеуі де толыќ мБѓалімдікке жарайды, егер де бБлардыњ біреулері мБсылманша хат білу жаѓынан, екіншілері педагогика, методика жаѓынан кемсоќпаса қарамай, екіншілері қараса да танымай сынап жатқан көрінеді. Әркім сынау керек өзінің жақсы білетін нәрсесін. Білмейтін нәрсесін сынаймын деп, құр өзініңбілмегендігін көрсетеді. Біреудің бір нәрсені білмейтіндігі істегенде ісінен көрінеді. “Айқап” журналында “Оқу құралы” есімді қазақ әліппесіне сын тағып отырғандар жаңаусулдарды білмейтін адамдар. Ол әліппе жазылған жаңа усулдардың ең жақсысы усулсатие жолымен. Оқу кітаптары жазылады, оқыта білетін, усулдармен таныс мұғалімдермашина һәм басқа құралдар жасалады сол машина құралдардың тетігін біліп пайдаланатын адамдар үшін. Жұмысын білмей кінә қою көзілдірікке кінә қойған маймыл сияқтыболады я аузы қисық бола тұрып, айнаға өкпелеген сияқты болады. Біз оқу құралдардың портретін алып істеп жатқанымыз жоқ. Біздікі жаман болса, жақсысын шығарындар.

Бұл оқыту жайының таласу ақыретте не болады деп таласу емес, қазақ жері олай, я бұлай алса, түбінде пәлен болады деп таласу емес. Олар алдағы нәрселер. Оқытужайын кім жақсы, кім жаман білетіндігін көзге көрсетуге болатын нәрсе – педагогика, методикаларды кәміл білетін адамдардың алдында әліппе шығарушы һәм сын тағушы, екі жағы сынға түссін, тұтынған усулы бойынша балаларға сабақ беріп көрсін. Таласпайтын орында талассын, білмей сын таққанымды жұрт қайдан білсін деп ойлағанболады ғой. Бұл жағын “Айқап” я ойлап, я ойламай орын беретініне түсініп жете алмаймыз. Петербургта осы күні болып жатқан кеңесте рухани істермен қатар мектепмәселелері де қаралып жатыр, соңыра думада да солай қарамақшы. Ана тілімен оқытамыз деген пікір – орыстан тегі басқа [17].

Осы күнгі орысша оқығандардың көбі мұсалманша хат білмейді, мұсылманша оқығандардың көбі методика, педагогикадан хабардар емес. Қазақстан тәуірірек школ. Һәм медресе бітіргендер аз. Ол аздың үстіне орысша оқып, мұсылманша да білмейтіндер аз. Жұртқа тәртіпті мектеп керек, мектепке сайлы мұғалімдер керек. Мектептергемұғалім боларлығымыз жоғарыда айтылған екі түрлі жастарымыз. Олардың сайлы мұғалім, болуына жетіспей жерін бітіргенде жетістіріу ғана қажет. Орысша оқығандардыңмұсылманша хат білуіне бір – екі ақ ай үйрену қажет, мұсылманша оқығандар педогогиканы дұрыстап үйренбеген мен, методиканы біліп, жаңа усулдармен танысуына оғанда бір – екі ай үйрену керек. Бұл бір – екі ай үйрену қайсысына да болса, қолдан келер іс.

Мұғалімнен соңғы сайлы болуға тиісті нәрсе оқу құралдары. Оқуға керек қалам, қағаз, қара сия,сауат отыруға керек нәрселер – пұлға табылатын заттар. Қазірінде пұлғатабылмайтын: қазақ мектебінде қазақ тілінде оқытуға керек кітаптар. Өткен нөмірде қазақ бастауыш мектебінде үйрететін білімдер мынау дедік: оқу,жазу,дін,ұлт тілі,ұлттарихы,есеп, шаруа кәсіп, жағырафия, жаратылыс жайы осыларды үйретуге керек кітаптар қазақ тілінде жоқ. Міне, қазір іздесек ақшаға табылмайтын құралдар осы. Осыларды дүниеге шығару керек. Біз бұларды уақыт жетуінше қолға алып істеп жатырмыз. Бірақ бір жағынан басқа жұмыспен байланулы болғанымен, бір жағынан, басқаашық мәтбұғамыз болғандықтан, тез үлгеріп бола алмай жатыр. Шыға бастағандарына өкпесі бар кейбіреулер сын таққан болып жатыр. Сынағында біреулері тіпті қолынаалып тілі басқа жұрттың бәрі қуаттайтын пікір. Ана тілімен оқу бізге де керек екендігінде еш талас болмасқа керек. Назаров кеңесінде қазақта ана тілімен оқуға оқукітаптары жоқ деп, бірден орысша оқытуды қуаттаушы чиновниктер болған. Сондай сөздер болмас үшін ана тілінде оқытатын кітаптарымыз бар деп айтуға жарарлықболуымыз тиіс.26 “Ғалияның” тарихында 108 шәкіртке медресе бітіргендігі туралы куәлік берілсе, Уфадағы Діни мүфтилік қазилары алдында емтиханнан сүрінбей өткен екіжүз шәкірт мүдарис (медресе мұғалімі), 12 түлек хатиб һәм мұғалім дәрежесін алған. “Ғалия” шежіресінде медресені 1906-1916 жыл аралығында 950 шәкірт бітіріпшыққандығы туралы дерек бар. Ал соның 200-ден сәл астамы мүфтилік қазилары алдында топ жарып келгенін, 100-дің үстіндегісі куәлікке ие болғанын ескерсек, қалған 600 – шамасындағы шәкірт толық емес білім куәлігімен қанаттанғанын білеміз. “Ғалиядағы” қазақ-татар қарым-қатынасын мұқым жайдары бояумен жайнатып салсақ, онымызөтірік болады. Тұрсынбек Кәкішевтің “Садақ” кітабында негізінен тіл мәселесінде тұтанған әйтек ащы әңгімелер жайы жан-жақты баяндалған [48].

“Ғалияда” оқып жүрген талай қазақ жігіттерінің бағы жанғанын, соның ішінде Ахмет Мәметовтың “Кеңес”, “Әбрет” деген өлең жинақтары жарық көруі, 1913 жылыоқуға түскен, Нұғыман Манаевтың араға 3 жыл түспей “Иман-Ислам” секілді күрделі еңбектері үлкен жаңалық болды. Ең алғаш Жиенғали Тілепбергеновтің реалистікәңгімелері медреседе қазақ шәкірттері шығаратын “Садақ” журналында жарық көрді. Жас қаламгер Бейімбеттің “алаулы жүрегінен құйылған алғашқы лирикалық дастан” (Әбу Сәрсенбаев) – “Шұғаның белгісі” повесінің “Ғалия” қабырғасында жарық көрді. Біләл Сүлеев, Зейнел Имажанов, Мейірман Ермекташев, Әбдірахман Мұстафин, Әубәкір Жәнібеков, Мұхамбетқали, Ғабдолла Оразаевтар, қырғыз азаматтары Иманғали Арабаев, Исхақ Қанағатов, башқұрттар Мәнсит Ғафури, Шахизада Бабич, СәйфиҚұдаш, татар Ғалымжан Ибрагимов. Бұл “Ғалия” түлектері тізімінің әмнөшкесі ғана. 1906-16 жылдар аралығында медресені бітірген мыңға тарта түлектің жеті жүздейі татарбауырлар еді. Қалған үш жүзі Ресейдегі 20 миллион мұсылманның ішіндегі қалың қазақтың қаракөзі немесе өзіміз сияқты бие байлап, қымыз жиып отырған башқұртағайындар.

Жалпы “Ғалияның” қадірін қазақта жете түсінген де жеріне жеткізіп айтып та кеткен кісі – Міржақып: “Медресе “Ғалия” ноғайдікі болса да қазаққа бөтендігі жоқ. 10 жылдан бері қанша қазақ баласы кірсе де есігі ашық болған, мұнан кейін де иншалла жатырқайтын емес. Сондықтан пайдасына ортақ болып отырып, шығынынажоламауымыз зор кемшілік, үлкен ұлт Көзі ашық азаматтар! Хайыр ихсаны кесілмеген байлар! Мынау медресе “Ғалияға” хал-қадерінше жәрдем ету біздерге зор борыш” [49]

Қоғам дамуында ХІХ ғасырдың аяғы ХХ ғасырдың бас кезінде қазақ халқы үшін тарихи оқиғаға толы,жаңа ғылыми негізде педагогикалық өзгерістерді жинақтаған, оқу-білімге жаңа көзқарастар қалыптасып, қалың бұқараның сана-сезімінің ояна бастауы, елде оқыған сауатты, зиялы қауымның толысуымен ерекшеленеді.

Ғылыми-техникалық қызметтiң жай-күйi мен оны iске асырудың тетiктерi

Инновациялық даму елдiң ғылыми-техникалық әлеуетiмен ажырағысыз байланысты. Экономиканың дамудың инновациялық жолына көшуi жағдайында ғылымиәзiрлемелердi коммерциялау процестерiн үйлестiру және ынталандыру жөніндегі мемлекеттiң рөлi өседi.

Ғылыми-техникалық әлеуеттің жай-күйi бiрiншi кезекте ғылымды қаржыландыру деңгейiмен, оның материалдық-техникалық жағдайымен, алынған нәтижелердiңтиiмділiгiмен айқындалады. Соңғы жылдары Қазақстанда ғылымды мемлекеттiк қаржыландыру деңгейi өсiп келедi: ЖIӨ-ге 2002 жылы - 0,13%, 2003 жылы - 0,14%, 2004 жылы - 0,16% . Бiрақ, ол бұған қарамастан әлемнiң дамыған елдерiмен салыстырғанда жоғары емес күйде қалып отыр.

Төменде ғылымды жылдар бойынша бюджеттiк қаржыландырудың деректерi келтiрiлген:

	2000 ж.	2001 ж.	2002 ж.	2003 ж.	2004ж.
Қаржылан- дыру мөлшері, теңге	2104314	3653177	4332136	6022384	8141116
ЖIӨ-ге %	0,08	0,1	0,13	0,14	0,16

Қаражаттың көп бөлiгі (90%-дан астамы) ғылыми-технологиялық жұмыстарды жүргізуге бағытталған.

2003 жылы мемлекет ғылыми-зерттеу жұмыстарының 88,7% қаржыландырды.

Кейiндеп қалған материалдық базаға қарамастан Қазақстан ғалымдары өнеркәсiптің - көптеген салалары үшiн бәсекелi технологиялық әзiрлемелерге ие. - тау-кен-металлургиялық кешен, химия және мұнай химиясы, биотехнологияның ядролық және әртүрлi салаларға және басқаларына арналған ғарыштық технологиялар саласындағы.

Бұдан басқа, БҰҰ-ның 1995 жылы коммерцияландыру ғылымды бойынша өткiзілген миссиясына сәйкес академиялық институттарының технологияларын iрiктепсараптамада қазақстандық ғалымдардың 23 әзiрлемесi әлемдiк деңгейде танылғандығын атап өту қажет. Соңғы жылдары халықаралық бағдарламалар шеңберiндереспубликаның ғалымдары өз зерттеулерiн қаржыландыруға гранттар ұтып алуда.

Қазiргi уақытта, өзiнiң коммерциялық қолданысын табуға инновациялық әзiрлемелердi және шығармашылық идеялардың аз үлесi ғана ие болады.

Проблема, бүгiнгi күнi елде iс жүзiнде тәжiрибелiк-өнеркәсiптiк база мен жобалық-конструкторлық институттар бұзылуында және ғылыми зерттеулердiң нәтижелерiнэкономиканың нақты секторына енгiзудiң тиiмдi тетiгінiң болмауында болып тұр.

Ғылымның институционалдық құрылымында соңғы жылдары болып жатқан қайта құрулар ғылыми-зерттеу институттарының меншiк нысандарындағы өзгерiстергеқарамастан жалпы алғанда инновациялық дамудың талаптарына жауап бермейдi. Ғылымда түпкілiктi нәтижеге өндiрiске жаңа өнiмдердi енгiзуге, жаңа коммерциялық тиiмдi технологияларды енгізуге әлсiз бағдар сақталып отыр.

Бiрқатар салалық ұйымдар өзiндiк мәртебесi бойынша ғылыми болып қағаз жүзiнде қала отырып, iс жүзiнде зерттеушілiк қызметтi жиып қойды және тек шаруашылыққұрылымға айналды.

Инновациялық дамудың көзқарасы тұрғысынан қаражатты тиiмдi пайдалану, нақты айтсақ ғылыми әзiрлеменiң жылдамдығын нарықтық өнiмге дейiн жеткiзу оныкоммерциялау ең бiрiншi маңызға ие. Сондықтан осы бағдарлама негізiнен қолданбалы ғылыми-технологиялық зерттеулерді дамытуға, қолдауға және ынталандыруғабағдарланған болады.

Қазiргі кезде қолданыстағы заңнамаға сәйкес Қазақстан Республикасы Білiм және ғылым министрлігі ғылым мен ғылыми-техникалық қызмет саласында басшылықтыжүзеге асыратын уәкілеттi орган болып табылады. Бұл министрлiктен өзге ғылыми-техникалық қызметпен салалық министрлiктер де айналысады.

Уәкiлеттi органның функциясына бюджеттен қаржыландырылатын ғылыми зерттеулердiң барлығына дерлiгіне тәуелсiз ғылыми-техникалық сараптама жүргiзудi ұйымдастыру кiредi.

Сараптау кезінде бағдарламаның ғылыми негізділігі, ғылыми ұжымның оңтайлы мөлшерi мен құрамы, зерттеулердiң бас ұйымы жобалауының негізінде мақсаттарға жетудіңнақтылығы, орындасушы ұйымдарды тарту қажеттілігі және тағы басқалар тексеру мен бағалауға түседі.

Ғылыми зерттеулерді қаржыландыру, осының шеңберінде ғылыми ұйымдар ҒЗТКЖ жүргізуге мемлекеттік тапсырыс алатын ғылыми-техникалық бағдарламалардықалыптастыру және іске асыру арқылы заңнамалық бекітілген бағдарламалық-мақсаттағы қағидаттар негізінде жүзеге асырылады.

Ғылыми зерттеулер мен ғылыми-техникалық бағдарламаларды бағдарламалық-мақсатты қаржыландыру ұсынылатын бағдарламалар мен ғылыми зерттеулердiңнәтижелерiне мемлекеттік ғылыми және ғылыми-техникалық тәуелсiз сараптама мiндеттi жүргізіле отырып, конкурстық негізде жүзеге асырылады.

Қазiргi заманғы кезеңде бағдарламалық-мақсаттық әдiс шеңберiнде мынадай ғылыми және ғылыми-техникалық бағдарламаларды қалыптастыру мен iске асыру жүзегеасырылады:

табиғи және әлеуметтiк жүйелер туралы қағидаттық жаңа бiлiмдердi және экономиканың жүйелiк қайта құрылуының, қоғамның, мәдениеттiң және ғылымның өзiнiңтұрақты дамуының ғылыми негіздерiн әзiрлеудi алу мақсаты бар ғылымның және ғылыми-техникалық прогрестiң басым бағыттарының сол шектеулi саны бойынша iргелiкзерттеулер;

- өнеркәсiптiк-технологиялық және әлеуметтiк экономикалық дамудың бас басымдықтарында ғылыми-техникалық әлеуеттi шоғырландыруға қабілеттi мемлекеттiк ғылыми-технологиялық саясатты iске асырудың маңызды құралы ретiндегi республикалық мақсатты ғылыми-техникалық бағдарламалар;

- ғылыми-техникалық қызметтiң нақты және кешендiк-салааралық бағыттарын, қолданбалы және ендiрмелi зерттеулер мен әзiрлемелердi, өңiр үшiн басым ғылыми зерттеубағдарламаларды бiлдiретiн қолданбалы (салалық, салааралық және өңiрлік ғылыми-техникалық) бағдарламалар;

- айқындалған басым бағыттар шеңберiнде "тәуекелдiк" пен перспективалық iргелiк және қолданбалы зерттеулердi ынталандыру және өңiрлердегі ғылыми зерттеулердi дамытуға ықпал ету мақсаты бар Ғылым қорының жобалары.

Қазіргі кезде Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң жанындағы Жоғарғы ғылыми-техникалық комиссия (бұдан әрi - ЖҒТК) мақұлдаған iргелiк ғылыми зерттеулердiң 5 басымбағыттары айқындалған.

Басым бағыттар шеңберiнде iргелiк және қолданбалы ғылыми зерттеулердің бағдарламаларын iске асыруды ғылыми және ғылыми-өндiрiстік орталықтар мен Бiлiм жәнеғылым министрлiгiнiң басқа да ғылыми ұйымдары, бағдарламаның басқа әкiмшiлерi жүзеге асырады. Орталықтардың қызметi, ғылыми бағыттардың үйлестірушiлерi ретiндеғылыми ұйымдарды жетелейтiн әлеуеттерді сақтауға және одан әрi дамытуға, пәнаралық өзара әрекеттi, материалдық және кадрлық резервтi шоғырландыруға, ғылымныңөндiрiспен және біліммен ықпалдасуын жүзеге асыруға бағдарланған.

Бұл ретте Ұлттық ғылыми орталықтар қолданбалы зерттеулердiң басым бағдарламаларын іске асыру жөніндегі бас ұйымдар болып айқындалған. Оның жекелей алғандаҚазақстан Республикасы Энергетика және минералдық ресурстар министрлiгiнiң Ұлттық ядролық орталығы, Қазақстан Республикасы Индустрия және сауда министрлiгiнiңРадиоэлектроника және байланыстар жөнiндегi, минералдық шикiзатты кешендiк қайта өңдеу жөнiндегi ұлттық орталықтары.

Сонымен қатар ұлттық ғылыми орталықтар үшін "бас ұйымдар" мәртебесi заңды түрде бекiтiлмеген, ел экономикасының қажеттілігіне сүйене отырып, ғылыми бағыттардыүйлестiру бойынша оларға жүктелген функциялар толық көлемде iске асырылған емес.

Ғылыми зерттеулердiң жоғарыда аталған бағдарламаларын орындауға ғылыми-зерттеу институттарымен қатар көптеген жоғары оқу орындары да қатысуда. Бұл ретте iргелiкжәне қолданбалы бағдарламаларды iске асырудағы жоғары оқу орындардың үлесi орта есеппен тиiсiнше 12 - 20%-ды құрайды.

Одақтас мемлекеттiң орталықтандырылған жоспарлық жүйесi жағдайында республиканың ғылыми-техникалық кешенi жекелеген және едәуiр тар ғылыми проблемалардышешуге бағдарланды. Iрi ғылыми зерттеулер, әзiрлемелер және ғылыми мектептер Ресей Федерациясында, Украинада және Беларуссияда басымдықпен шоғырланды. Дегенмен, республикада катализ, органикалық синтез, микробиология, металлургия саласында әлемдiк деңгейдегі күшті ғылыми мектептер қалыптасты.

Қазақстанның тәуелсіздiк алғаннан кейiнгі алғашқы жылдары қабылданған ғылыми-зерттеулер мен ғылыми-техникалық бағдарламаларды қаржыландырудыңбағдарламалық-мақсаттық әдiсi елдiң ғылыми әлеуетiн сақтауға және оны ғылымның мүлде жаңа бағыттарына сәйкес келетiн ғылыми зерттеулердi орындауға бағыттауғамүмкiндiк бердi.

Соған қарамастан, мемлекеттiк тапсырыс нысанындағы қолданбалы ҒЗТКЖ-ны қаржыландыру ел дамуының қазіргі заманғы кезеңiнде Индустриялық-инновациялық дамустратегиясын iске асыру шеңберiнде алға қойылған мiндеттердi толық түрде жүзеге асыруға және ашық ұлттық инновациялық жүйенi құруға мүмкiндiк бермейдi. Қаржыландыруды гранттар нысанында емес мемлекеттiк тапсырыс нысанында бөлу зерттеушiлер үшiн iшкi ынталар жасамайды және жартылай заңды енгiзу компанияларынтуындатады.

Бұдан өзге, iргелiк ғылымға негізiнен Білiм және ғылым министрлігі, ал қолданбалы ғылымға министрлiктердiң тиiстi салалары жетекшілiк ететiнiне байланыстыреспубликада елдегi барлық ғылыми зерттеулердi үйлестiретiн бiрыңғай органның жоқ екенiн атап кету керек. Осыған байланысты инновациялық қызмет саласындағымемлекеттік саясатты дамыту жөнiндегi уәкілеттi орган ретiнде Индустрия және сауда министрлігі салалық органдармен бiрлесiп өткiзiлген және өткiзілетiн, оның iшiндеғылыми-техникалық бағдарламалар шеңберiнде орындалғандардың инновациялылығының және экономиканың нақты секторында сұранысқа иелілiгiнiң, сондай-ақ бiрнешебағдарламалар шеңберiнде зерттеулердi қаржыландырудың қолда бар тәжiрибелерiн алып тастау мақсатында қолданбалы зерттеулердiң талдауын жүргізедi және тиiмділігiнайқындайды.

Инновациялық кәсiпкерлiк экономикалық қызметтiң ерекше түрi ретiнде инновациялық процестің негiзгi қозғаушы күшi болып табылады.

Инновациялық кәсiпкерлiктiң субъектілерiне инновациялық қызметтi жүзеге асыратын кәсiпорындар мен ұйымдар жатады. Инновациялық кәсiпорынның қызметi технологиялық немесе өнiмдiк инновацияларды пайдаланудың нәтижесiнде пайда табудан көрiнедi. Дамыған елдерде кәсiпорындардың 70%-на жуығы рыноктың жаңасегменттерiн игеру мақсатында өнiмнiң ассортиментiн кеңейтумен байланысты инновацияларды жүзеге асырады. Осы ретте ҒЗТКЖ-ға арналған шығыстар инвестициялардың 30%-на жуығын құрайды.

Инновациялық кәсiпорынның кәсiпкерлiк қызметi мыналарға:

- жаңа ғылыми идеяларды әзiрлеуге немесе iздеуге және оларды

- қажеттi инвестициялық ресурстарды iздеуге;

- жобаны немесе кәсiпорынды басқарудың тиiмдi модельдерiн құруға;

Инновациялық кәсiпкерлiктiң басты функцияларының бiрi ғылыми-техникалық және өндiрiстiк сала арасындағы байланыстырушылық (делдалдық) рөлдi жүзеге асыруболып табылады. Инновациялық кәсiпкерлiктiң жұмыс iстеуi ғылыми-техникалық ұйымдар және шаруашылық субъектiлер көтеруге мәжбүр инновациялық өнiмдi құруменнемесе жаңа ғылыми-техникалық шешiмдердi олардың коммерциялық пайдаланылу мүмкiндiктерiне дейiн жеткiзумен байланысты шығындарды азайтуға мүмкiндiк бередi.

Қазiргi уақытта Қазақстанда негізiнен шетелдiк капиталдың қатысуымен iрi корпорацияларда, ұлттық компанияларда, екiншi деңгейлi банктерде, қаржылық-өнеркәсiптiктоптарда менеджменттiң жоғарғы деңгейi бар. Сонымен қатар, технологияларды, теорияларды және құқықтық қорғаудың тәжiрибесiн және зияткерлiк меншiктi пайдаланудыкоммерциялизациялаудың iскери қағидаттарын кәсiби меңгерген, инновациялық және жоғарғы технологиялық жобаларды басқара алатын кәсiби инновациялық менеджерлер - мамандардың институты мүлдем жоқ.

Кез келген елде және бизнестiң кез келген түрiндегi инвестордың негiзгi тәуекелi барабар емес менеджментпен байланысты болғандықтан бұл тәуекелдi барынша азайтубасқару және кәсiпкерлiк мәдениеттi көтерумен, барлық деңгейдегi менеджерлердi сапалы оқытумен және қайта даярлаумен, оларды қажетті қолдаумен (консалтинг жәнеақпараттық) қамтамасыз етумен қол жеткізіледі.

Ұлттық экономиканың дамудың инновациялық қорына көшуi барлық қоғамның инновацияларды қабылдауынсыз және инновациялық процестердi басқару менинновацияларды iске асыруды жүзеге асыруға қабiлеттi кадрлар жеткілікті санының болуынсыз мүмкiн емес.

Қолда бар ғылыми-технологиялық әлеуетке қарамастан Қазақстанда инновациялық қызметтің мынадай инновациялық өнімді құру және инновациялық өнімді рынокқажылжытумен байланысты делдалдық қызметтерді орындау сияқты негізгі түрлерін жүзеге асыратын кәсіпкерліктің болмауы елдегі төменгі инновациялық белсенділіксебептерінің бірі болып табылады.

Инновациялық инфрақұрылым субъектілерi орындайтын негiзгі функциялардың тiзбесi:

- инновациялық даму субъектісiн ұйымдық-құқықтық қалыптастыру процесiне жәрдемдесу жөнiндегi қызметтер;

- бизнес-қызметтердiң кешенi (кешендiк консалтинг);

- ақпараттық-коммуникациялық қамтамасыз ету;

- жалпы пайдалану - зертханалық, өндiрiстік жабдығына қол жеткiзудi қамтамасыз ету;

- өкілдiк қызметтер (серiктестік байланыстар орнату).

Қазiргi сәтте Қазақстанның инновациялық инфрақұрылымын мемлекеттiк бюджет (республикалық, жергiлiктi бюджеттер, мемлекет қатысатын ұйым қаражаты) қаражатының қатысуымен құрылған, сондай-ақ мемлекет құрған сервистік даму институттарының қатысуымен құрылған жұмыс iстеп тұрған субъектілер құрайды.

Қолданыстағы инфрақұрылым оның субъектілерiнiң арасындағы өзара әрекет етудiң қажетті деңгейiн қамтамасыз етпейдi және ҰИЖ-ға қатысушылардың қызметiнiңпроцесiне және өзара iс-әрекетiне қажеттi сервистердiң барлық тiзбесiн ұсынатын кешендiк ұйымдардың жүйесi болып табылмайды.

Қазақстанда ұсынылған инновациялық инфрақұрылымның сапасы мен саны Қазақстанның инновациялық даму ерекшелiгiн, нақты алғанда мыналарды:

инновациялық әлеуетке ие өңiрлердi аумақтық шоғырландыру және өңiрлердiң инновациялық инфрақұрылымды жеткiлiксiз қамтуы;

қолдау инфрақұрылымын салалық та, өңiрлiк инновациялық даму процестер ретінде де құру қажеттілігін;

Қазақстанның индустриялық-инновациялық дамуының бiрiншi кезеңiндегі, бiр өңiрде инновациялық инфрақұрылым объектілерiнiң көп санын қажет етпейтiнинновациялық бастамалардың салыстырмалы төменгi санын;

шығындардың орындылық қағидатының қажеттілiгiн және олардың мемлекеттiк бюджеттiң мүмкiндiгiне сәйкестігін;

инновациялық инфрақұрылым ұйымдарының олар жекелеген функцияларды қайталаумен болдырмау үшiн мейлiнше оңтайлы нысандарын таңдауды;

ҰИЖ-дың барлық элементтерi мен қатысушыларының өзара iс-қимыл процестерiн ақпараттық қамтамасыз ету жүйесiнiң нақты болмауын және оны құрудың асақажеттілiгiн қанағаттандырмайды.

Дамыған инновациялық жүйелерi бар барлық елдердегі инновациялық қызметтi қаржыландыру ағыны мынадай компоненттерден қалыптасады:

- ҒЗТКЖ-ға мемлекеттік гранттар жүйесi, олардың нәтижелерiн патенттеу және басқа да мақсаттар;

- ҒЗТКЖ-ға арналған корпоративтiк шығындар мен олардың нәтижелерiн енгізу;

Қазiргi уақытта Қазақстанның ҒЗТКЖ-ның қаржылық инфрақұрылымы мына көздерден жүргiзiледi:

- Ғылым қорын қоса алғанда, ғылыми зерттеулер бағдарламаларына арналған республикалық бюджет қаражаты;

- ұлттық компаниялар мен кәсiпорындардың қаражаты;

ҒЗТКЖ-ды бюджеттік қаржыландыру республикалық бюджеттiң, Ғылым қорының қаражатынан жүзеге асырылады. Бұдан өзге, "Ұлттық инновациялық қор" АҚ-тың (бұданәрi - ҰИҚ) (елдегі инновациялық белсенділікті жандандыру мақсатында 2003 жылы құрылған және басқалармен қатар "қорлар қорының" функциясын орындайтын мемлекеттiкдаму институты) инвестицияларының бағыттарының бiрi қолданбалы ҒЗТКЖ-ды конкурстық негізде гаранттар беру жолымен қаржыландыру болып табылады.

Инновациялық жобаларды қаржыландыру құрылған мемлекеттiк даму

Мемлекеттiң күш салымы инновациялық процеске кәсiпкерлер мен жеке капиталдың қатысуынсыз жеткілікті түрде тиімді емес. Қазiргі кезде кәсіпкерлердің отандықғылыми әзiрлемелердi iздестiруде, бағалауда және жылжытудағы қызығушылығының әлсiздiгі байқалып отыр.

Венчурлік қорлар венчурлiк инвестициялаудың негізгі тетiгi болып табылады. Венчурлік инвестициялауды дамытудың бастапқы кезеңiнде қызметi инновацияларды құруғажәне/немесе коммерцияландыруға бағытталған жеке отандық және шетелдiк капиталды тарту мемлекеттiң тiкелей үлестік қатысуымен венчурлiк қорларды құру кезiнде мүмкiнболады. Венчурлік қорға инвестицияланатын мемлекеттiк қаражат бұл қорға кiретiн жеке инвесторлардың тәуекелдерiн төмендетедi. Венчурлiк индустрияны қалыптастырудыңбастапқы кезеңiндегi мемлекеттiк жәрдемдесудiң мұндай нысаны барлық елдерде дерлiк өзiнiң тиiмділігін көрсеттi.

Мемлекеттiң венчурлiк қорларды құруға қатысуы ҰИҚ арқылы жүзеге асырылады. ҰИҚ-тың инновациялық саясатының негiзгi бағыттарының бiрi құрылатын венчурлiкқордың жарғылық капиталына бақылаусыз қатысу (49%-ға дейiн) жолымен отандық және шетелдiк инвесторлармен бiрлесiп, венчурлiк қорлар құру болып табылады.

Осы Бағдарлама қызметi компанияның/жобаның тiршiлiк ету кезеңiнiң бастапқы кезеңiне арналған инновацияларды құру және коммерцияландыруға бағытталғанкомпаниядағы инвестицияларды венчурлiк инвестициялау ұғымын ғана шектейдi.

Осыған байланысты осы Бағдарламада мынадай ұғымдар пайдаланылады:

Венчурлiк инвестициялау - идеяларды жаңа өнiмнiң тұсаукесер үлгiлерiн құруға және оның коммерциялық әлеуетiн бағалауға дейiн жеткiзуге байланысты қолданбалыҒЗТКЖ-ның зерттеулерi (1); бастапқы сериялық өндiрiс және өнiмдi бiрiншi сату (2); өндiрiстi ерте ұлғайту және өнiмдi өткiзудiң жаңа рыноктарына шығу (3) кезеңдерiндеинновацияларды құруға және/немесе коммерцияландыруға бағытталған инвестициялау.

Венчурлiк қор - венчурлiк инвестициялауды жүзеге асыру мақсатында заңды тұлға құрумен де, құрмай да жасақталған заңды және/немесе жеке тұлғалардың бiрiктiрiлгенкапиталы.

Венчурлiк қордың компаниясын басқарушы (менеджер) - инвестициялардың объектiлерiн таңдау және бағалау, компаниялармен мәмiлелер жасасу, олардың қызметiнбақылау және олардан шығуды қамтамасыз ету жөнiндегi қызметтi қамтитын венчурлiк қорды басқару үшiн жауапты заңды тұлға.

Шығу - инвестордың оның иелігіндегi акциялардың пакетiн/қатысу үлесiн сатудағы венчурлiк инвестициялау процесiнiң аяқталған кезеңi.

Венчурлiк инвестициялауды дамытудың бұл кезеңiнде мынадай сәттердi ескеру қажет:

бүкіл әлемдегi венчурлiк қаржыландыру 2000-2001 жылғы дағдарыстан кейiн стагнациялық кезеңдi бастан кешiрiп отыр, венчурлiк қорларға қаражат тартудың көлемi Еуропада да, АҚШ-та да қысқарып жатыр, бұл Қазақстандағы венчурлiк инвестицияларды тарту жөнiндегi мiндеттердiң орындалуын қатты қиындатады;

дамыған елдердегi венчурлiк қор менеджерлерiнiң басым көпшiлiгi инвестициялаудың географиясын дамыған елдерден тысқары ұлғайту туралы мәселеге және жекелейалғанда Қазақстандағы инвестициялау ұсыныстарына сақтана қарайды;

барлық қор менеджерлерiн бiрiншi кезекте елдегi венчурлiк кәсiпкерлiктi дамыту мәселесi және оны қолдау жүйесi қызықтырады. Егер елде идеялар мен ғылыми-зерттеуұжымдары түрiнде емес, мемлекеттiк қолдау жүйесi бар инновациялық менеджерлер мен кәсiпкерлер жетекшілік ететiн тiркелген компаниялар объектілерiне таңдау болмасашетелдiк қорлар елге келмейдi;

кейбiр басқарушы компаниялар бiрiншi қадам ретiнде жобаларды ғылыми-техникалық талдау, инвестициялау процесi, инвестициялар қоржынын әртараптандыру, тәуекелдердi бағалау, жобадан шығу әдiстемесi бойынша консалтингтiк қызметтердi, екiншi ынтымақтастықкезеңін (кем дегенде бiр жылдан кейiн) олар Қазақстанда олардыңқатысуынсыз толықтырылатын венчурлiк қорларды басқару бойынша бiрлескен компаниялар құру туралы мәселенi қарауға дайын болады. Тек бiрлескенжұмыстың үшiншi кезеңiн ғана акционерлердiң алдына Қазақстандағы өз қорларының қаражатын тарту бойынша мәселе қоятын болады. Бұл жолдың болуы мiндеттi түрде депұғынылады және еуропа қор менеджерлерiнiң тәжiрибесiн, жұмыс технологиясын қабылдауға, оларға елдегi венчурлiк капиталға сұраныстың және инвестициялардыңкiрiстiлiгінiң бар екенiн көрсетуге мүмкiндiк бередi;

көптеген қорлармен және венчурлiк қорлардың активтерiн басқару жөнiндегi компаниялармен жұмыстық өзара iс-қимылын орнату үшiн оларға ақшаны инвестициялау, олардың акционерлерiмен өзара қатынасты орнату, өз мамандарын тағылымдамаға жiберу және одан әрi Қазақстандағы инвестициялауға бұл қорларды тартуға, бiздiң елiмiздеинвестициялау үшiн бұл қорларды тартуға мүмкiндiк беретiн олардың акционерлерi (пайшылары) болу қажет. Венчурлiк капиталды елге тартудың бұл тәсiлiн Оңтүстiк ШығысАзия, Корея және тағы басқа елдер пайдаланды;

Қазақстандағы венчурлiк инвестициялауды, әсiресе Бағдарламаны iске асырудың бiрiншi кезеңiнде дамыту, венчурлiк капитал рыногын капиталдандыру тек отандықинституционалдық инвесторлар мен қаржылық институттардың белсендi қатысуы кезiнде ғана мүмкiн болады. Дамыған елдерде нақ осылар венчурлiк капиталдың негізгікөздерi болып табылады. Мәселен, АҚШ-та 2000 жылы институционалдық инвесторлардың үлесiне венчурлiк капиталдың 60%-ына жуығы ал банктер үлесiне 23%-ы тиесiлi болды. Еуропада қаржылық институттар сияқты институционалдық инвесторлардың үлесiне венчурлiк капиталдың 30%-ына таяуы тиесiлдi болды.

Қазақстанда қазiргi сәтке екiншi деңгейдегi банктер, инвестициялық қорлар, қаржы-өнеркәсiп топтары олардың бiр бөлiгі реттегіш режимiн ырықтандырудан экономиканыңнақты секторына, оның iшiнде венчурлiк капитал түрiнде құйылған қаржылық ресурстардың үлкен көлемiн жинақтады.

Сонымен қатар, Қазақстанда институционалдық инвесторлар мен қаржы институттарының венчурлiк қаржыландыруға қатысуы үшiн елеулi кедергілер бар. Мәселен, "Инвестициялық қорлар туралы" Заңға сәйкес акционерлiк инвестициялық қордың акционерлерi компаниясы басқарушы бола алмайды. Тыйым салу тәуекелдiкинвестициялаудың акционерлiк инвестициялық қордың акционерлерiне қолданылмайды. Бiрақ тәуекелдiк инвестициялау қорының қызметiне елеулi шектеулер орнатылады. Мысалы, тәуекелдiк инвестициялаудың акционерлiк инвестициялық қорының акциялары сауда-саттықты ұйымдастырушылардың сауда-саттық жүйелерiнiң айналымынажiберiлмейдi. "Сақтандыру қызметi туралы" Заңға сәйкес сақтандыру ұйымы өз активтерiн жоғары өтiмдi құралдарға, оның iшiнде ең жоғары санат бойынша сауда-саттықтыұйымдастырушылардың ресми тiзiмiне енгiзiлген Қазақстан Республикасы эмитенттерiнiң мемлекеттiк емес эмиссиондық бағалық қағаздарын орналастыруды жүзегеасырады. Зейнетақы қорлары "А" санаты бойынша сауда-саттықты ұйымдастырушылардың ресми тiзiмiне енгiзiлген Қазақстан Республикасы ұйымдарының мемлекеттік емесэмиссиондық бағалы қағаздарына инвестициялауға құқығы бар. Екiнші деңгейдегi банктердiң инвестициялық қызметi капитал реттегiшiн есептеу кезiнде жүргiзілгенинвестициялардың барлық сомалары алынып тасталатын оларға қарсы активтер мен шартты мiндеттемелердiң жiктелiмi және провизиялар құрудың ережесiн ескере отырып, жүзеге асырылады.

Жаңа өспелi компанияларға (бизнес қамқоршылары, немесе ресми емес инвесторлар) тiкелей қаржы қаражатын инвестициялайтын жеке инвесторлар венчурлiк капиталдыңресми емес рыногын құрады. Абсолюттік көрiнiстегi венчурлiк капиталға салыстырмалы түрдегi өзiнiң елеусiз үлесiне қарамастан, бизнес қамқоршылары компания дамуыныңбастапқы кезеңiнде (бастапқы және сөре кезеңдерiнде) инвестициялаудың маңызды көздерiнiң бiрi болып табылады.

Қазақстанда реформалар жылдарында жеке кәсiпкерлерде, халықта венчурлiк жобаларға инвестициялануы мүмкiн елеулi қаржы ресурстары жинақталды. Сонымен қатаринвестициялық инфрақұрылымның жоқтығы, кәсiпкерлiк дағдының төменгi деңгейi, ақпараттық желiлердiң жоқтығы венчурлiк инвестицияға жеке инвесторлардың қатысуынакедергi жасайды.

Консультациялық қызметтерге және оларға жеке инвесторларды енгiзетiн жобалар бойынша деректер қорын құру жолымен жобаларды жылжытуға дайын жекеконсалтингтiк компаниялар бар. Алайда, бұл компаниялардың қызметтерi бiрiншi кезекте олардың инвестиция тарту және/немесе жобаны iске асыру түрiнде нәтижелерге жетуемес, бизнес жоспарларға әзiрлеуге өтiнiш бiлдiрушілерден төлем алу есебiнен қысқа мерзiмдiк пайда алуға бағытталған. Яғни, мұндай компаниялар идеялар кезеңiндеперспективалық жобаларды тиiсiнше iрiктеуге мүдделi емес, ал өздерiнiң қызметтерiне тапсырыстар алуға және ағымдағы пайдаға ғана мүдделi.

Осылайша мемлекет инновациялық қызметтi қаржыландырудың қазiргi заманғы жүйесiн құру үшiн төменде ұсынылған iс-шаралар кешенiн iске асыруы тиiс.

а)Ғылыми – техникалық прогресстің мәні, даму

ә)Қоғамдық өндіріс жүйесіндегі адамның орны

б)Ғылыми – техникалық прогресстің өндірісте

Тақырыбы: Ћ Ғылыми-техникалық прогрестің даму бағыттары мен ерекшеліктері Л

Адамзат баласы өз басынан әр түлі қоғамдық өндіріс әдістерін өткізгені тарихтан белгілі. Олардың даму дәрежесін сиппайтын ортақ көрсеткіш бар. Ол-еңбек құралдары. Экономикалық дәуірдің айырмашылығы не нәрсе өндірілетіндігінде емес, оны қалай және қандай еңбек құралдарымен өндірілетіндігінде. Шындығында еңбек құралықоғамның өсу дәрижесін анықтайды. Ұзақ мерзімді қамтыған қоғам дамуының тарихы, еңбек құралдарының даму тарихы десе де болады.Қазіргі ғылыми-техникалық прогресссонау ерте заманнан басталған еңбек құралдары дамуының түпкі нәтижесі және шарықтау шегі.

Бір кезде ең қарапайым құралдарына негізделгең қоғамдық құрылыс үстіміздегі ғасырдың екінші жартысында технологиялық өндіріс ретінде ең жоғары дәрежесіне жетті. Осы технологиялық өндіріс әдісі дегеніміз не? Қоғамдық өндірісті дамытуға тек қана еңбек құралының болуы жеткіліксіз.Оған қоса қажетті материалдар,тиістітехнологиялар,қуаттар ақпараттар және өндірісті ұйымдастыру керек. Осылардың жиынтық мазмұны технологиялық өндіріс әдісі деп аталады. Демек; те хнологиялық өндірісәдісі дегеніміз қоғамдық өндірісті дамытуға қажетті еңбек құралы,материалдар,технологиялар, қуаттар, ақпараттар және өндірісті ұйымдастырудың жиынтығы. Бұларифметикалық сандық қосынды емес,сапалық категориялар. Технологиялық өндіріс әдісінің даму сатылары бар. Ол қоғам дамуының тарихымен ұласып жатады. Сондықтанжекелеген қоғамдық экономикалық формациялардың даму тарихы технологиялық өндіріс әдісі бірден пайда болған жоқ;әлі тарихи ұзақ мерзімді қамтитын күрднлі процесс.

Алғашқы қауым тұсында адамдар ең қарапайым еңбек құралдарын пайдалады.Сондықтан олар табиғатқа бағынышты еді.Бертін келе от жағу пайда полды.Осы бірқарапайым құбылыс адам қоғамының дамуындағы тұңғыш революциялық қадам еді.Ол металлургия өндірісінің өмірлік өзегіне айналды.Тас,қола,темір ЋғасырларыЛ атағынаие болған әр түрлі технологиялық өндіріс әдістері өмірге келді.Осы технологиялық әдістердің бәрі де бір ғана энергетикалық күшке негізделіп дамыды.

Құл иеленуші, әсіресе феодалдық қоғамда технологиялық өндіріс әдістері елеулі табыстарға жетті.Олардың қозғаушы күштері сол кездегі мақсаттарға байланыстымаериалдық өндірісті дамыту қажеттігі.Жаңа технология,техника пайда болды да өндірісті және еңбекті ұйымдастыруға өзгерістер енгізілді.Мұның бәрі туып келе жатқан жаңақоғам-капиталистік қоғамның талаптарына сай келмеді. Капитализмге мүлдем басқаша технологиялық өндіріс әдістері қажет болды. Ол тек қанаеңбек құралының дамуыныңжаңа сапалық белгілерімен, ірі машиналы өндіріске жетудің жолдарымен белгіленеді.Ал ірі машиналы өндіріс бірден пайда болған жоқ,оның тарихи даму және қалыптасубелестері бар. Ірі машиналы өндірістің құрылуы бірнеше кезеңнен тұрады. Олар: жай кооперция мануфактура,фабрика.

Жай кооперация дегеніміз белгілі бір өндіріс процесінде немесе түрліше,бірақ бір-бірімен өзара байланысты өндіріс процестерінде көп адам ,жоспарлы түрде,бірақ бір-бірімен қатар, өзара әрекетте жұмыс істейтін еңбек нысаны.

Екінші кезең- манифактура (XVI ғасырдың орта шенінен XVII ғасырдың 70-жылдарына дейін орын алды.).Манифактура машина әлі пайда болмаған, еңбек бөлінісіненегізделген коопнрация. Осы кезле еңбек бөлінісі, қолмен істейтін еңбек құралы шарықтау шегіне жетті, жиынтық жұмысшылар пайда болды және капитал қоғамына қажеттіалғы шарттар қаланды. Өмірге үшінші кезең- фабрика(XVIII ғасырдың соңы ) келді.Ол ірі машиналы өндіріске негізделген.Фабрика дамуы ұзақ мерзімді қамтып, үнемісапалық өзгерістерде болатын тарихы кезеңдері басынан өткізді. Қазіргі әр алуан, көп нұсқалы негізге сүйенген жаңа технологиялық өндіріс әдісі- фабрика дамуының түпкіжиынтық нәтижесі. Ғылыми- техникалық прогресте осы фабрика дамуының сапалық қорытындысы.

Өндіргіш күштердің тарихи өркендеуінің нәтижесі қазіргі ғылыми техникалық прогресс. Сондықтан, қазіргі заман ғылыми-техникалық немесе технологиялық революциязаманы. Олай болса осы құбылыстың басты көріністері және мәні қандай?

-ғылыми- техникалық прогресс кең ауқымды, әмбебап сипатқа ие болды. Ол қоғам өмірінің барлық жақтарын қамтиды, тұрмыс жағдайына да, ұдайы өндіріс фазаларынада ықпал етті. Өндіріс пен еңбекті ұйымдастыру және басқару жүйесін мүлдем өзгертті;

-ғылым мен өндірістің интергациялық қатынасы жоғары дәрежеге жетті. Экономикалық өсу-өрлеудің факторлары мен қайнар көздерін, шаруашылық құрылымын және т. б. жағдайларды күрт өзгертті;

-жаңа принципті техника мен технология жасалып өндіріске енгізілуде. Сапалық жаңа өндіріс аппараты қалыптасып келеді. Бірлескен жұмыс күші даму үстінде;

-қазіргі ғылыми -техникалық прогрестің ерекшеліктерінің бірі- микроэлектрониканың жедел қарқынмен дамуы және пайдаланылуы. Микроэкономикалық техниканыңнегізінде электрондық ақпарат, жасанды интеллектуалды элементтерді бойына дарытқан электронды есептеу машиналары, икемді автоматтандырылған өндіріс пайда болды. Бұл қазірдің өзінде, әсіресе келешекте қоғамдық өндірісті дамытудың негізгі факторына айналары сөзсіз;

-ғылыми –техникалық прогрестің қарқынды дамуы қоғамдық өндірісті алға бастыруда ғылымның рөлінің өскендігінің айқын көрінісі. Ғылым мен өндіріс қосылыпбіртұтас процеске айналды. Демек, ғылым өндіргіш күштердің тікелей элементіне айналғандығы жөнінде айтқымыз келеді. Осының негізінде:

-қалдықты аз қалдыратын немесе тіпті қалдықсыз технология өмірге келді. Мұның экономикалық және экологиялық маңызы өз алдына ереше,

өндіріске озық технологияны пайдалну қазіргі ғылыми- техникалық революцияның негізгі көріністерінің бірі, машина компонентіне және элементтеріне жаңа сапалықөзгерістер енді. Бұл жағдай адамның өндірістегі орны мен рөлін мүлдем өзгертті, жұмысты күрделендірді, жаңа биік талаптар қойылды, қазіргі ғылыми –техникалықреволюция әлемдік сипатқа ие болды, бүкіл дүниежүзілік құбылысқа айналды, биотехника кең өріс алды.

Қазіргі ғылыми- техникалық прогресс өте тапшы шикізаттарды жасанды жолмен алған заттармен алмастырудың негізгі бағыттарының біріне айналдырып отыр. Бұлматериалдарды өңдеудің жаңа әдістерін одан сайн жетілдіріп және іс жүзінде пайдалануды тездетеді.

Ғылыми техникалық революция жұмыс күшінің сапасын жақсартуға жол ашады. Демек,бұл білімберу жүйесінде де революциялық өзгерістер енгізеді. Осы бағыттакапитализм едәуір икемділік көрсетті, білім мен ғылымнң мән- мағынасын дұрыс түсінді, оларға жағдай жасап, жан-жақты дамуына жол ашты.

Тәуелсіздікке қолы жеткен жас мемлекет Қазақстан үшін мұның маңызы зор. Білім беру жүйесін уақыт, өмір талабына сай қайта құру сөзсіз ізгі ниеттен туған , ұлымақсатты көздейтін прцесс екендігін естен шығармаған абзал.

Ғылыми- техникалық революцияның дүниежүзілік шаруашылық жүйесіне тән ортақ жағдайлары мен заңдылықтары бар. Олардың негізгілері мыналар: шаруашылықсалаларының және экономиканың құрылымдық өзгеріске ұшырауы ; техника мен технологияның бір типтегі түрлері; бірлескен жұмыс күшінің кәсіптік- мамандыққұрылымының өзгеруі; - жұмыс күшінің сапасына деген талаптың өсуі; еңбек өнімділігі мен еңбек интенсивтілігінің артуы; жұмысшы күшінің әрдайым босап қалуы; өндірістікемес салада жұмыс істеушілердің үлес салмағының өсуі және т. б.

Ғылыми – техникалық прогрестің екі нысаны бар. Ол эколюциялық және эволюциялық нысандар. Бірінші нысанда өндіріске енгізілген техника мен технологияныжетілдіру және тарату прцестеті сол бұрынғы ғылыми- техникалық принципке негізделген. Ғылыми – техникалық прогрестің революциялық нысны өндірісте жаңа сападағығылыми – технкалық прнциптерді пайдалануға негізделген. Бұл процесс қазіргі заман – ғылыми- техникалық прогресс заманы екендігін көрсетеді.

Қазіргі ғылым мен техниканы адамдардың игілігіне қызмет еткізу үшін не қажеттің бәрі бар. Қазіргі ғылыми – техникалық прогресс қоғамдық өндірістің материалдықнегізін түбегейлі өзгертті. Өндіріс пен еңбекті ұйымдастыру, басқару, еңбек жағдайын жақсарту және т. б. әлеуметтік – экономикалық мәселелерді шешуге қадам жасалды. Ғылыми-техникалық прогресс қоғамының басты өндіргіш күші адамның жан-жақты өсіп жетлуіне, оның әл-ахуалы мен рухани байлығын арттыруға әсерлі ықпал жасап келеді. Сөйтіп ғылыми-техникалық прогресс қоғамның барлық саласында дамытушы пәрменді күшке айналды.

Ғылыми-техникалық революцияның ықпалымен рыноқктық қатынасқа байланысты еңбекшілердің қоғам алдына қоятын талаптарының ауқымы өсті, түрлері көбейді. Қазір қарапайым адамдар еңбек және тұрмыс жағдайын жақсарту және сауықтыру, еңбек ақы мөлшерін жұмыс күшінің ұдайы өндірісінің талабына сәйкестендіру, кәсіпорындарға жұмысшы бақылауын кең түрде қолдану, өндірісті басқару және әлеуметтік мәселелерді шешуге хақылы болуын, қоршаған ортаны аялау жөнінде өкіметтің, атқарушы органдардың батыл шешім қабылдауын, еңбекке деген құқықты іске асыру, экономикалық, әлеуметтік, экологиялық және соғыс қауіпсіздігін қамтамасыз ету, осысаладағы жетістіктердің бәрін де бейбіт мақсатқа пайдалану және т.б. талаптарды өткір қойып отыр.

Қазіргі технологияның дамуы өндірістің табиғи фактордан тәуелсіздігін бәсеңдетсе, екінші жағынан, оның рөлі барған сайын күшейіп ( мысалы, ұдайы өндіріспроцесінде бұрын ескерілмеген немесе жете ескерілмеген ресурстар ), әуе және космос кеңістігі, дүниежүзілік мұхит т.б.. еніп отыр. Осылайша табиғат ресурстарынэкономикалық айналымға қамту көлемі барған сайын арта түсуде. Бұдан бір тұтас экологиялық-экономикалық ұдайы өндірістік жүйе қалыптасты деп қорытынды жасауғаболады. Заманымыздың ғұлама ғалымы академик Вернадскийдің сөзімен айтқанда, бұл – ноосфера дәуірінің басталуы.

Ғылым мен практикада дәлелдегеніндей, интенсивтендіру қоршаған ортаны, табиғатты әлсіретпейді, қайта оның сол қалпында сақталып, жетіліп отыруына, табиғиқалпында қоры таусылмай ұдайы өндіріліп тұруына ықпал етеді. Адамдардың табиғатқа ықпалы қай қоғамда да қандай шаралар қабылдап, оны ақылмен ойластырып, ұйымдастырып іске асыратындығына байланысты. Біздің еліміз жағдайында табиғатқа көзқарас, оны аялау, қорғау, сақтау мәселесіне жете көңіл бөлінбей келгені өкінерлікжағдай. Қандай мөлшерде, қаншаға түссе де ең алдымен өндірістік жоспарды орындау керек деген принцип табиғатқа, адам баласына орны толмас зиян келтіріп келгенінайтпасқа болмайды. Арал теңізі, Семей, Капустин Яр полигондарына байланысты жайлар, аймақтық мәселе дер едік.Өйткені республика халқына, табиғатына, оныңболашағына тигізген қайғы-қасіретін бір мемлекет күшімен жою қиын, оған әлемдік деңгейде бірлескен шаралар жүйесі керек. Дүниежүзілік мұхит, теңіздер де олардың мұнайөндірумен ( бұл өндірудің 25 проценті) байланысты қатты ластанып отыр, тіпті ондағы өсімдіктер мен хайуанаттар дүниесіне зор қауіп төнуде. Сондай-ақ егістік жерлердеминерал тыңайтқыштарын орынсыз енгізудің адамзат пен табиғатқа зиянды әсер- ықпалы қаншама десеңізші. Сондықтан экологиялық проблемалар қазір дүниежүзілік көлемдеқатты шиеленіскен күйде. Табиғаттан алуды ғана білу жеткіліксңз, оны сақтап , қорғау туралы кең бағдарламалық шараларлы тез арада іске асыру бүкіл адамзаттың, болашақтың ең басты міндеті.

Қорыта айтқанда , ғылыми – техникалық прогресс қоғамдық дамудың, оның әлеуметтік мәні мен мазмұнын жоя алмайтын, бірақ дүниеде болып жатқан барлыққұбылыстарға орасан зор ықпал ететін табмғи, обьективті процесс.

Адам тарихы дамудың жемісі, барлық қоғамдық- экономикалық қатынастардың жиынтығы. Ол ғажайып құдіретті күш, табиғаттың алып тұлғасы. Адам өндіргіш күштіңбасты элементі, өндірістің субьективті жеке факторы. Қоғамдық өндіріс адамсыз іске аспайды, оның нәтижесі адамның қажеттіліктерін қанағаттандыруға, солардың мүддесіүшін қызмет етеді. Игіліктерді өндіруші бір ғана күш бар. Ол да адам. Қоғамды өркендетушіде адам .Адам қоғамнан тыс өмір сүрмейді, қоғамның аяаында болады, соныңөрісінде дамиды. Адам барлық өндіріс түрлерінің шешуші факторы. Сондықтан қоғам дамуының сатыларына байланысты ол үнемі даму үстінде болады. Адамның өндірістегіорны, рөлі, адамға қойылатын өндірістік , әлеуметтік және т. б. талаптар күшейді. Еңбектің сипаты мен мазмұны, ұйымдастыру, басқару, тиімділігін арттыру, жұмысжағдайлары мен жұмыс уақыты, еңбек белсенділігін арттыру және т. б. сан алуан жағдайлар қоғам да әр түрлі болып келгендігі белгілі. Сондықтан жүйесінде адам дамуыныңзаңдылықтары әр түрлі қоғамдық құрылыстың дамуына сәйкес келеді, сонымен белгіленеді.Өндірісте адам факторының барлық қоғамға тән ортақ даму заңдылықтары бар. Олардың негізгілері:бірлескен жұмыс күшінің қалыптасуы, еңбекшілердің жалпы және кәсіптік білімінің өсуі , мамандфқ дәркжесінің көтерілуі, маманданған еңбектіңнәтижелілігі мен тиімділінің артуы, күрделі еңбектің басым болуы, кәсіптік құрамының және ой еңбегі мен дене еңбегінің арақатынастарының өзгеруі, енбек мазмұнының жәнежұмысшылардың өндірістегі атқаратын қызметінің өзгеруі, адам факторының маңызының арта беруі және т. б. Енді осыларға қысқаша тоқталамыз.

Өндірістгі адам фвкторының даму заңдылықтарының бірі-жиынтық жұмыс күшінің қалыптасуы. Бірлескен жұмыс күші – тарихи ұзақ мерзімді қамтитын, тереңдейтүскен қоғамдық еңбек бөлінісінің және коопеоациясының нәтижесі. Оның материалдық негізін өндіріс құрал- жабдықтарының дәрежесінен іздеген жөн. Қарапайым еңбекқұралы, еңбек бөлінісі бұл құбылысты қажет еткен жоқ. Әрбір детал және жекелеген операциялар бойынша еңбек бөлінісі бірлескен жұмыс күші құрылуының беташары болса, машина дәуірі оны біржолата қалыптастырады. Машина еңбекті кооперациялауға, қоғамдастыруға топтастыруға, еңбек бөлінісіне тікелей жол ашады. Өйткені машинаныңжұмыс жасауы тек қана бірігіп қоғамдастырылған еңбектің арқасында жүзеге асады, маманданған еңбекті қажет етеді. Әрбір еңбек ететін адам өзгелермен бірлесіп өндірістеөнім өндіреді. Бірлескен жұмыс күші өндірісте еңбек ететін адамдардың арифметикалық сандық қосынды көрсеткіші емес. Ол әлеуметтік-

экономикалық салдар, байланыс қатынастарын сипаттайтын ерекше сапалық бірігу процесі.

Адамның өндіріс факторы ретінде дамуының негізгі бір заңдылығы оның жалпы және біліми кәсібінің өсуі. Әлемдегі дамыған кездерде

адамдардың жалпы және кәсіби білімінің биік деңгейге көтерілгендігі өмір талабы. Келесі заңдылық- маманданған еңбектің салмағы өсті , берер нәтижесі мен тиімділігіартты. Бұл қоғамдық өндірістің материалдық базасының жақсаруымен, озық техника мен технологияны пайдаланумен тығыз байланысты. Бірдей уақыттың ішінде жоғарыбілікті еңбек, жай еңбекке қарағанда анағұрлым көп тұтыну құнын өндіреді, мұндай еңбектің нәтижесі мен тиімділігі жоғары.

Қоғамдық өндірістің дамыған сайын ондағы күрделі еңбектің басым болуы да заңдылық.Өйткені күрделі еңбек жай еңбектен көп тиімді. Сондықтан өндіріс оны басымпайдалануға мүдделі. Ғылыми- техникалық прогоестің нәтижесі, шаруашылықтың салалық құрамдарының өзгеруі, жаңа өндіріс салаларының дүниеге келуі, еңбек бөлінісініңтереңдей түсуі кәсіптік құрылымның өзгеріп тұруын заңды процеске айналдырды. Жаңа кәсіп, жаңа мамандық түрлері пайда болды. Қоғамдық өндірістің дамуы нәтижесіндедене және ой еңбектерінің ара салмағы да өзгеріп отырады. Адамның өндірісте атқаратын қызметтерінің ішінде ой еңбегі басымырақ болып келеді. Дене еңбегінің де бейнесіөзгеріске ұшырайды. Бұлар ғылыми- техникалық прогрестің озық нәтижелерін өндіріске тікелей пайдалануға байланысты. Адамзат қоғамының даму сатысының бәрінде еңбекмазмұны күрделі бола бермек. Өндірісті механикаландырып, кешенді түрде автоматтандырғанда, робот техникаларды, икемді технологияны енгізгенде және т. б. Ғажайыптардың бәрі де еңбек мазмұнына сапалы өзгерістер енгізеді. Бұл әкономикалық дамудың жалпылама негіздерінің зор ерекшелігі.

Өндірістегі адам факторының дамуындағы келесі заңдылық- адамның өндірісте атқаратын қызметініңөзгеруі. Адам өндіріспен тікелей араласудан қалады, оныңұйымдастырушы, басқарушы, реттеуші, бақылаушы агентіне айналады. Сонымен қатар еңбек функцияларының деңгейі кеңейеді, әр түрлі операцияларды атқаратын кеңауқымды жұмысшылардың жаңа типі өмірге келеді. Барлық қоғамдық- экономикалық формациялардың даму тарихы өндірісте адамның маңызы мен рөлі арта түсетіндігінкөрсетеді. Өмір шындығы осындай.

Қазіргі қоғамдық өндірісте өнеркәсіп жұмысшыларының санының өсуі кеміді. Бұл ғылыми - техникалық прогрестің өндірісте қолданылуына және еңбек шығынын азтілнйтін жаңа сала мен технологияны пайдалануға байланысаты. Өнеркәсіптің келешек дамуы ғылыми сиымдылығы басым салалар арқылы жүзеге асуға тиіс. Барлық дамығанмемлекеттерде материалдық салада жұмыс істеушілердің саны азайды.

Ғылыми өндіргіш күштердің тікелей элементіне айналу процесі бірлескен жұмыс күшінің құрамын өзгертіп қана қоймайды, олардың шегін ұлғайтады. Оған әсер ететінжағдайдың келесі тобы- материалдық емес саладағы еңбек сипатының өзгеруі және осы салалардың өндіріске тигізетін оң әсерлерінің барған сайын артуы артуы. Біріккенжұмыс күші шегінің ұлғаюына экономиканы басққару саласында жұмыс істейтіндердің еңбек сипатының өзгеруі де әсер етеді. Бұл заңдылықты елемеуге болмайды. Осыобьективті зсңдылықтарды іс жүзінде пайдалану, еңбектің маңызын және еңбектің белсенділігін экономикалық дамудың жалпы негіздерінің бірі ретінде тереңіпек түсінугемүмкіндік беребі. Өндірістегі адам факторының дамуы және өзгеріске ұшырауы олардың еңбекке деген қабілетіне байланысты . Олацй болса, еңбектің мән- маңызына жәнееңбек белсенділігін арттыру жолдарына талдау жасаған жөн. Еңбек материалдық және рухани игіліктерді өндірудің қайнар көзі. Күрделі мәселелердің бірі – адамныңжұмыстағы белсенділігін арттыру. Белсенділіктің түрлері көп. Бұл жерде еңбек белсенділігі жөнінде сөз болып отыр. Қоғамдық өндірістің даму сатысында еңбектің сипатыжәне мазмұны өзгеріске ұшырады. Еңбектің кейбір түрлерінің мағынасы артты. Мымалы, еңбек белсенділігі, іскерлік, кәсіпкерлік, жауапкершілік, ұқыптылығы, саналылығы, өнегелілігі., моральдық қанағаттанушылығы, твочестволық сипаты, еңбек нәтижесіне иелік етуі, еңбек қуанышы және т. б. Бұлардың іске асу жолдары , әдістері мен сипатықоғамдық өндірістің нысандарына байланысты.

Еңбек белсенділігін арттырудың сан алуан амалы бар. Олардың негізгілері мыналар:моральдық және матетиалдық ынталандыру еңбек жағдайын, қоғамдық қатынастардыжақсарту, өндіргіш күштерді жетілдіру, қоғамдық өмірді демократияландыру, қол еңбегін азайту, әлеуметтік қорғау, әлеуметтік принциптерін нығайту, әл- ауқатты және руханибайлықты өсіру, жаңа типтегі адамдарды қалыптастыру, жаңаша ойлау және жаңа коммерциялық шаруашылық механизмін іске қосу, еңбекті нормалауды, ұйымдастыруды жәнебасқаруды жаңа сапслық дәрежеге көтеру, басқару жүйесін жетілдіру, еңбек бәсекесін үнемі қолдап отыру, өндірісті гуманизациялау , жұмыс уақытын ұтымды пайдалану жәнет.б. Еңбек белсенділігін арттырудың жолдары қоғам дамуының барлық сатыларына тән. Алайда оларды іске асыру әдістері әр түрлі. Ол нақтылы алынған қоғамдық өндірістіңсипатына байланысты. Қазіргі қоғамдық өндірісте жаңа типтегі адамдар қалыптасып келеді. Олардың негізгі белгілері жоғары біліктілігінде, өндірістік өзгерістерге тнзбейімделуінде. Бұларға тән қасиет ұқыптылығы мен жауапкершілігінің жоғары болуына Жаңа типті адам туралы түсінік мазмұны өзгермейтін мәңгілік ұғым емес, керісінше, үнемі сапалық өзгерісте болып отыратын құбылыс. Өнеге тұтар, үлгі болар адам болу қоғамдық өндірістің өзегі және күре тамыры. Барлық қоғамда аз да

болса өнегелі адамдардың болғаны өмір шындығы. Олай болса әлеуметтік- экономикалық сапалы өзгерісті бейнелейтін бұл категория экономикалық

дамудың жалпыға бірдей негізі. Еңбек белсенділігін арттыратын экономикалық дамудың мұндай негізінің келесі тобы – басқару жүйесін жетілдіру, еңбек бәсекесін үнеміпайдаланып отыру, жұмыс уақытын неғұрлым ұтымды пайдалану,еңбек тәртібін және басқа тәртіптерді нығайту , қол еңбегін азайту.Материалдық игіліктерді және руханибайлықтарды көбейту экономикалық дамудың жалпы негізі ретінде еңбек белсенділігін арттыруға белгілі дәрежеде әсер етеді. Өйткені бұлар адамның барлық жағдайынбелгілейді. Еңбек белсенділігін арттыру үшін адамның еңбекке деген ішкі сезімін ояту қажет. Әрбір адам қоғамда істелініп жатқан әрекет әділетті де, рақымшыл, адамгершілікті, сөз бен істің бірлігі сақталған, екіжүзділік, алдап- арбау мен бүркемеленген айлалы әрекет жоқ деп түсінген жағдайда еңбек етуге құлшына түседі.

Өндіріс экологиясы еңбек белсенділігін арттырудың негізгі буыны. Қазіргі кезеңде өндіріс экологиясының ахуалы мә емес. Осының салдарынан ЋЗаманымыздыңкеселі Л аллергия, улану, т. б. етек алып барады. Міндет- өндіріс экологиясын сауықтыуру. Ұжымда салауатты моральдық- психологиялық ахуал жасау, өндіріс орындарынэстетикалық дұрыс көркемдек жұмысқа деген ынтаны өсіреді, еңбекті шығармашылық күшке айналдырады.

Қоғамдық өмірдің демократияландырудың берер жемісі өз алдына бір төбе. Алайда бұл істі жүзеге асыруда байыптылық қажет. Асығыстық, даурықпа іс- қимыл, қызбасөз істі оңға бастырмайды. Экономикалық өмірді демократияландыру басқаларға қарағанда ілгері , алда болуы шарт. Бұл шарт бұзылса келеңсіз жағдайлар туындап, кедергілеркөбейеді, көздеген мақсатқа жету едәуір қиындыққа түседі.

Еңбек белсенділігін арттыруда рухани және қызмет көрсету жүйелерін дамытудың берер жемісі де аз емес. Қоғамдық сана , ойлау жүйесі, іс – қимыл әрекеті, адамныңәлеуметтік рөлі, сезім мен талаптану, өнегелі адам болу түптеп келгенде рухани байлыққа байланысты. Меншік нысандары түрленіп, шаруашылық жүргізу рыноктық қатынасқанегізделіп отырған қазіргі жағдайда еңбек белсенділігін, еңбекке деген мүдделікті арттыру елдің тағдырын шешетін басты буынға айналды.