содержание   ..  10  11  12  13  14  ..

Қолжазба құқығында

ӘОК 821. 512. 122. 092                                                                        

ІЗТІЛЕУОВА САЛТАНАТ ДАЛБАЙҚЫЗЫ

Шәкәрім поэтикасы

10.01.02 – Қазақ әдебиеті

Филология ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін

алу үшін дайындалған диссертацияның

АВТОРЕФЕРАТЫ

Қазақстан Республикасы

Алматы, 2007

Жұмыс Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Ғылым Комитеті М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының қазіргі қазақ әдебиеті бөліміндеорындалды.

Ғылыми кеңесшісі:                         ҚР ҰҒА академигі, филология

                                                          ғылымдарының докторы, профессор

                                                          С.С. Қирабаев

Ресми оппоненттері:                       филология ғылымдарының докторы,

профессор

А.С. Еспенбетов

филология ғылымдарыньщ докторы,

профессор

М. Хамзин

филология ғылымдарының докторы

С. Дәуітов

Жетекші ұйым:                               Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды

мемлекеттік университеті

Диссертация 2007 жылы 14 желтоқсанда сағат 15.00-де Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Ғылым Комитеті М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнеринституты жанындағы филология ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін беру жөніндегі Д 53.34.01 Диссертациялық кеңесінің мәжілісінде қорғалады (050010, Алматықаласы, Құрманғазы көшесі, 29).

Диссертациямен Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің Орталық ғылыми кітапханасында танысуға болады (050010, Алматы қаласы, Шевченко, 28).

Автореферат 2007 жылы «___»______________таратылды

Диссертациялық кеңестің ғалым хатшысы,

филология ғылымдарының кандидаты                                        С.С. Қорабай

ЖҰМЫСТЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ

Бүгінгідей түрлі мәдениеттер тоғысындағы жаһандану үрдісіне бағыт бұрған заманда ұлтымыздың рухани өресін биіктеткен тұлғалардың қалдырған мұрасына қайта үңілуоның тағылымдық мәнін қайта зерделеу – заман тудырып отырған қажеттілік. Өткен ғасырдың күрделі кезеңінде өмір сүрсе де ғаламдық ой таным дәрежесіне көтерілгенШәкәрім Құдайбердіұлының әдеби мұрасының түп қазығы – «ақ жүрек», «таза ақыл», «адал еңбек» иесі түзу адамды қалыптастыру, сол арқылы қоғамды түзеу. Ар ілімінадамдық сапаның алдына шығарып бүкіл поэзиялық туындыларына өзек еткен Шәкәрім тағылымы бүгінгі күн үшін де аса қажетті әрі көкейкесті мәселе болып отыр. ҰлыАбайдың ізбасары бола отырып, ұстазы жеткен деңгейде қалып қоймай  өзгеше өрнек тауып, қайталанбас қолтаңба қалдыруының өзі – Шәкәрім ұлылығын айғақтайтын бастыбелгі. Бүгінгі күннің басты мәселесінің бірі – дін тақырыбына қатысты ақынның тұжырым, түйіндерін танып білудің маңыздылығы да дау тудырмайды. Себебі, ғұлама суреткердін мәселесін шын ақыл мен салқын сана арқылы сараптап, негізгі өзегін өмір игілігіне айналдыра білген. Жаратылысқа деген сенім мен сүйіспеншілікті махаббат пенмейірімнің, жақсылықтың  көзі ретінде бағалау арқылы қалың жұртын өмірді сүюге, адамды аялауға үндеген. Күрделі болмыс иесінің шығармашылық мұрасын әр түрліаспектіде тереңдей, кешенді түрде қарастырудың қажеттілігі де осыдан туындайды.  

Зерттеудің өзектілігі. Шәкәрім поэтикасындағы күрделі тақырыптарды дүниетанымдық тұрғыдан көркем бейнелеу үлгісін ғылыми саралау – бүгінгі қазақ поэзиясыныңбастау көзедерін анықтауға негіз болады. Соны ізденістер арқылы Шәкәрім өлең сөздерін жетілдіріп, рухани әлемімізді жаңа әдіс- тәсілдермен, бейнелік оралымдармен, жаңасөз тіркестерімен образдық үлгілермен толықтырған. Шәкәрімнің поэтикалық әлеміндегі бейнелі суретті образдардың мәні қазақтың ғана емес, жалпы адамзаттық ақыл-ойдүниесімен астасып жататындығымен құнды. Қандай да бір мәселені тілге тиек етсе де ақынның ерекшелігі оны кең ауқымда алып, өлең өлшеміне өрісті оймен сыйдыра білген. Бұл қасиет сөз зергерінің шағын өлеңдерінде де, көлемді туындыларында да бөлекше бітімге, әсерлі айшыққа ұласқан. Ақын поэмаларының тақырыптық жүйесі, жанрлық түрі, идеялық және мазмұндық негіздері қазақ поэзиясындағы тың үрдісті танытады. Онда дәстүрлі шығыстық сөз саптау үлгісі мен батыстың дамыған әдебиетінің ықпалы өзараүйлесім тапқан.  Шәкәрім Құдайбердіұлының көп қырлы шығармашылығы тақырыптық мазмұны, көркемдік болмысы алуан түрлі, әрі күрделі. Оның негізі қай қоғамның дакөкейкесті мәселесі болып келген адам тұлғасы мәселесін көтеруде жатыр. Ақын шығармашылығының түп тірегін және шешуші мәнін құрайтын адам мен қоғамның, адам ментылсымның (жар- жаратушы) мәселелерінің мәнін ашу іргелі зерттеуге негіз боларлық өзекті мәселе. Шәкәрім дүниетанымы өзі өсіп өнген жұрттың ауқымынан асып, бүкіладамзаттық мазмұндағы ойлармен сабақтасып жататындықтан оның көркемдік әлеміндегі әрбір сөз қолданысы мен ой образының мәні терең. Сөз арқылы адам түзетпек болғансөз зергері шығармашылығының көркемдік поэтикасын ғылыми саралаудың аса маңызды қажеттілігі де осыдан туындайды. Өйткені барлық замандарға тән мәңгіліктақырыптарды (жан мен тән, өмір мен өлім, адам мен жаратылыс) бейнелеудегі поэтикалық үлгілер көнеден күні бүгінге дейін түрлі даму сатыларын басынан өткерді. Бұлжағдай Шәкәрім өмір кешкен аумалы-төкпелі трагедияға толы заманда ғана емес оған дейін де, бүгінгі күні де адамзат үшін аса маңызды тақырып. Ақын қалам тербеген асаелеулі тақырыптарда қоғам, әлеумет мәселелері терең ойшылдықпен көркемделіп ақын поэзиясы философиялық және терең әлеуметтік мазмұнға ие болады.  Сонымен біргеруханиятымыздың өзгеше сипатты поэтикалық көркемдік болмысын қалыптастырып, аясын кеңейтеді. Әдебиеттің ежелден бергі обьектісі адам болмысы, адамды тәрбиелеу, жетілдіру болса Шәкәрім бұл тарапта қазақ қоғамының азаматын тәрбиелеудің өркениетті үлгісін әлдеқешан-ақ  сомдаған, жеке адамды түзету арқылы қоғамды түзету, адамбаласының өмір сүру барысындағы үздіксіз іздену, өзін-өзі жетілдіру мәселесіне ден қойғанда ғана тіршілікте үйлесім болатындығын ақындық шеберлікпен көркем бейнелеген.

         Демек адам болмысы, адамның жан дүниесіндегі түрлі сапалық өзгерістерді поэзия тілімен өрнектеудің өзгеше әдіс-тәсілін тапқан ақын қазақтың төл әдебиетімен ғанашектелмей түбі бір түркі руханиятының мазмұнды туындыларынан сусындап, әрі әлемдік ақыл-ой жетістіктерінен үйренген.

         Әдеби туындының көркемдік әлемі қаламгердің ой-қиялы және дүниетанымы мен сөз саптасына келіп тіреледі десек, қазақ өлеңінің кеңістігінде Абайдан соңғы ойлы  өлеңнің өрнегін салған суреткер – Шәкәрім Құдайбердіұлы. Оның шығрамашылығының поэтикалық жүйесіндегі өзіне тән ерекшеліктерді былайша сипаттауға болады:

 Біріншіден, ақын өлеңге өнер ретінде қарап, оны өрелі ой айтудың құралына айналдырған. Сондықтан да өлең жолдарында философиялық таным мен поэзиялықкөркемдіктің тұтастықта жарасым тауып, нәтижесінде қазақ поэзиясында жаңа мазмұндағы өлеңдік өрнектер мен келісті суреттеулер, тың түр мен мазмұн пайда болып ұлттыңрухани әлемін жаңа бір сатыға көтерген.

Екіншіден, Шәкәрімнің лирикалық кейіпкерлерді сомдаудағы өзіндік қолтаңбасы шағын лирикалық өлеңдері мен көлемді туындыларында да сабақтастық тауып, ой менсөздің мән мағынасын, әсерін арттыра түсетін: «шын нұр», «шын асық», «таза ой», «от жүрек», «тәтті тіл», «таза жан» т.б. көптеген эпитеттік қолданыстарды түрлендіреқолдануы ұлттық поэзиямыздағы көркемдік құралдарды тыңнан түлетіп қана қоймай, ақынның қаламгерлік қолтаңбасын айқындайтын айрықша белгіге айналған. Текбейнелілік қана емес оның терең мазмұнымен өрілген өзгеше бітімі руханиятымыздағы жаңа бір көркемдік дүниені қалыптастырды.

Үшіншіден, ақын поэзиясындағы адам мәселесі өзгеше өрнекпен, бөлекше талап – тілекпен сомдалып, алдымен адам жан дүниесінің сапалы жақтарын дамыту басакөрсетіліп, адам табиғи жаратылыстың күрделі нәтижесі ғана емес рухани жан әлемі ерекше қасиетке ие болған құбылыс екендігін дәлелдеу үшін поэтикалық жүйе жасалды. Осы мәселені шешуде суреткер небір жаңа метафоралар мен ауыстыруды түрлендіре қолданды. Дәстүрлі адам мен табиғат бірлігін психологиялық тұрғыдан сипаттаудың тыңүлгісін танытқан сөз шебері шынайы болмыс суретінен асып, адам мен тылсым арасындағы нәзік қарым-қатынастың сипатын танытудың жаңа жолын қалыптастырды. 

Төртіншіден, ақын поэтикасы қазақ поэзиясында бұрын соңды қолданылмаған фразеологиялық оралымдармен бейнелі суретті сөздермен дараланады. Мысалы, «сұмжүректің оянбауы», «жебір ұлық қылған іс», «өлі жүрек», «көңілдің қабағы салбырады», «залым ғалым», «сұм ақын», «тозған ой», «азат ақыл», «күңшіл мұңдар» сияқты алуансипатты адам психологиясының суреттерін ашатын сөз образдарымен халқымыздың өлең өрісінде ерекше стиль, мәнер және өлең құрау машығын алып келді. Осындайпсихологиялық оралымдар ақын кейіпкерінің көңіл күйімен қоса оның рухани ой- дүниесінің терең қалтарыстарын тануға да мүмкідік береді.  Мұндай тың талаптарға өлеңұйқасындағы жаңа түр мен ырғақ та сәйкес келеді.

         Бесіншіден, ойшыл ақынның шығармашылық поэтикасындағы Алла, жар, жаратушыны жырлау үлгілері дәстүрден ерекше сипатта көрінеді. Алланы дәріптеу, оны әділетпен тазалықтың қайнар көзі ретінде таныту үрдісі арқылы Шәкәрім жалпы адамзатқа ортақ  қоғамдық мәні күшті мәселелерді көтереді. Дүниенің құпия сырларын танып білудіңжолын жар, жаратушымен байланыста қарастыру арқылы «түзу адам» қалыптастырудың жаңа жолдарын ұсынады. Бұл тарапта да жаңа ұғымдар қалыптастырады. Мысалы, текқана «нұр» сөзінің мағыналық өрісін кеңейту арқылы өлеңнің көркемдік сапасын биіктетіп қоймай жаратушыдан келген негіздің мәнін бүкіл ғаламға таратады.

Алтыншыдан, Шәкәрім шығармашылығының поэтикасы жанрлық, мазмұндық, стильдік күрделілігіне қарамастан қазақ халқының ұғымына сай, қазақи ойлау жүйесінеұғынықты сипатта жазылды. Мұның өзі аса талантты тұлғаның жалпы адамзаттық құндылықтарды творчестволықпен игере отырып, оны өз жұртының игілігіне айналдырабілген ғұламалығын танытады.

Тақырыптың зерттелу деңгейі. Бұған дейін де Шәкәрім Құдайбердіұлы шығармашылығы әр түрлі ғылым салалары тарапынан зерттеліп, соңғы жылдары Шәкәрімтанужеке ғылым саласы ретінде біршама жетістіктерге жетіп, қалыптаса бастағаны белгілі. Шәкәрім болмысының күрделілігі мен оның қалдырған мұраларының сан салалы сипатыәр түрлі ғылым өкілдерінің назарын аудартып тың ізденістер тудыруда. Яғни  ақын шығармашылығының поэзиямен ғана шектелмейтіндігі философиялық тарихи дерек көздерімен ағартушылық педагогикалық көзқарастарының жүйесін кешенді түрде зерттеудің енді қолға алына бастауы заман үрдісінен туған қажеттілік.

Сондықтан қазіргі кезеңде Шәкәрім шығармашылығын белсенді зерттеумен әдебиетшілермен қоса, философтар, тарихшылар, педагогика және психология ғылымдарыныңмамандары айналысуда.

Әрине Шәкәрімнің философиялық, ағартушылық, психологиялық ой тұжырымдарын танудың негізі – поэзиялық туындылары. Шәкәрім шығармашылығын зерттеудегі осыерекшелікті шәкәрімтанушылардың қай-қайсысы да атап көрсетеді.

Қазақ әдебиетінде шәкәрімтанудың негізін салып, іргетасын қалаған Ә.Бөкейханов [1], А.Байтұрсынов [2] сияқты ойшыл қайраткерлері. Шәкәрімнің Абайдан кейін қазақпоэзиясын жаңа сатыға көтеруші екендігін жан-жақты дәлелдеп, ақын поэзиясының ерекшеліктерін, дүниетанымының күрделігін анықтады. Әлихан Бөкейханов Шәкәрімніңадам, қоғам, дін мәселелеріне ерекше назар аударғандығын алғаш тілге  тиек еткен. Қазақ қоғамының саяси-әлеуметтік мәселелеріне қатысты Шәкәрім пікірлерін қуаттайтынӘ.Бөкейханов «Түрік, қырғыз, қазақ hәм ханлар шежіресі», «Қалқаман-Мамыр» поэмалары жөнінде жазған сын мақалаларында  Шәкәрімнің творчестволық лабараториясынажоғары баға беретін ой- тұжырымдарын шәкәрімтанудың бастауы ретінде қарастыруға болады.

Әдеби процесті зерттеуде кейінгі ғалымдарға үлгі болған Ахмет Байтұрсыновтың Абай шығармашылығы жөнінде жазылған «Қазақтың бас ақыны» мақаласындағы: «Абайсөздері дүниеде қалғаны қазаққа зор бақ. Бетін түзеп, жөн сілтеген кісілерге де, сілтеген жолды ылақпай тұп-тура тапқан адамға да қазақ балалары талай алғыс берер» [2, 301], –деген пікірінің шәкәрімтанушыларға да тікелей қатысты екендігі ақиқат. Себебі, Шәкәрім ақын Абай дәстүрін бірден-бір жалғастырушы  әрі жалғастырып қана қоймай, онытүрлентіп түлету арқылы жаңа сапаға көтерген ұлы тұлға. Белгілі абайтанушы Қайым Мұхаметқанов бұл жөнінде: «Қазір әдебиетіміздің тарихында орны ойсырап тұрған, елгеежелден белгілі болған ақын, жазушыларымызды еске алғанда, ең алдымен Шәкәрімді атауымыз орынды деп білемін. Өйткені, ол Абайдың нағыз мұрагерлерінің бірі, біріболғанда бірегейі», – деп ой түйіндеген [3, 5 б.].

 Шәкәрім поэзиясының тақырыптық ауқымдылығын, идеялық тереңдігін, мазмұнының кеңдігін, әлеуметтік қажеттілігін атап көрсеткен М.Әуезов пен Ж.Аймауытовтыңқазақ әдебиетінің даму процесіне арналған  «Абайдан соңғы ақындар» атты  мақаласында: «Осы күнгі ақындардың ішіндегі Абайға өлеңінің сыртымен болмаса да, ішкімағынасымен еліктеген кісі – Шәкәрім. Мінді, кемшілікті, айтқанда жерлеп, шенеп, оңдырмайтын Шәкәрім өлеңінде ащылық бар» [4], – деп, Шәкәрім поэзиясының реалистіксипатына баға берілген.  А.Байтұрсынов та Шәкәрім поэзиясында өтірік әсерлеу, утопизм жоқ екендігін тілге тиек етеді. Шәкәрім кейіпкерлері қарапайым адамдар арасындажүріп өздерінің ерлігін, білімділігін, мәдениетін көрсете білген дара адамдар. Ахмет Байтұрсынов мұндай жырларды «әуезе жыр» дей келіп: «әуезе жырлар» тікелей тарихиоқиға шеңберін қатаң ұстамайды, жыр шығарушының қиялы еркін болады. Бірақ, жыр шығарушы адамды орынсыз көркейте, көтере бермейді», – дей келіп:  «Әуезе жыр» мысалдары Мұқамбетжанның  «Топжарғаны», Шәкәрімнің  «Жолсыз жазасы», «Қалқаман-Мамыры», Мағжанның «Батыр Баяны» сияқты сөздер» [2] –деп ой түйеді.

Мұхтар Әуезов пен Жүсіпбек Аймауытов мақалаларында Шәкәрімнің еңбектеріне оң баға беріліп, Шәкәрімді Абайдың жолын қуған бірден-бір шәкірті және ізбасары депбағалайды. Мәселен, 1922 жылы «Ләйлі-Мәжнүн» поэмасының «Шолпан» журналының бірнеше санына шығуына М.Әуезов көмектессе, кейін 1935 жылы оның жеке кітапболып шығуына С.Сейфуллиннің сіңірген еңбегі зор. Ол «Әдебиет майданы» журналының редакторы қызметін атқарған кезеңде Шәкәрімнің Пушкиннен «Метель», «Боран» атты аудармасын бастырып шығарды. Пушкиннің көркем сөзбен жазған шығармасын ақын поэзия тілімен аударған. Осы тұрғыдан келгенде, С.Сейфуллин ақынның осы еңбегінеерекше баға беріп «Ләйлі-Мәжнүн» дастанына да өзіндік көзқарасын білдірді.

Шәкәрімтануға күн санап қосылып жатқан жаңа деректерге сүйенер болсақ, ақын мұрасы кеңестік дәуір тұсында да біршама зерттелгені көрінеді. Оған ақын мұрасы екіншірет ресми ақталған соң шыққан М.Базарбаевтың зерттеуі мысал [5, Б. 52-104]. М.Базарбаев ақынның баласы Ахат Құдайбердіұлымен хат алысып тұрған және мұрасыныңақталуына көп септігін тигізгендігін, 1969 жылы жазылған докторлық диссертациясының бір тарауын ақын мұрасын зерттеуге арнағандығын да зерттеушілердің деректерінентанып жүрміз [6, Б. 366-371]. Осындай табылып жатқан тың деректер ақын мұрасының қаншалықты зерттелген сайын толыға түсетінін көрсетсе керек [7, Б. 49-53]. Зерттеушінің осы ойын жуырда жарық көрген белгілі шығыстанушы ғалым Ө.Күмісбаевтың мына сөздері растай түседі: «Мүсілім Базарбаев Шәкәрім туындыларының жарыққашығу жолында көп бейнет кешкен көрнекті әдебиетшілердің, нағыз жанашыр қамқоршылардың бірі болды. Шәкәрімнің баласы Ахат қаншама қиындық кешті, соның бәрінМүсілім аға көз алдынан өткізді, тоқырау заманының көп тегеріштерін көрді. Бірақ, шындық, әділеттілік жеңіп шықты. Шәкәрім жеңді. Мүсілім мерейі өсті» [8].

1975 жылы Ы.Дүйсенбаевтің ықпалымен «Краткая литературная энциклопедияның» 8-томына «Худайбердиев Шакарим» атты мақала енгізілсе [9], 1978 жылы М.Мағауин «Поэты Казахстана»  деген жинақта ақынның бірсыпыра өлеңдерін жариялады [10].  Осындай іс-әрекеттердің ақын мұрасына тыйым салып отырған кезде Кеңестер  Одағыныңастанасы Мәскеуде жасалуын сол тұстағы көзсіз жасалған үлкен ерлікке балауға болады. Себебі, бұл кезде мұндай әрекетті ақынның өз елінде жасау мүмкін емес еді. Кейін 1988 жылы Ж.Бектұров «Ақын мен жауыз» атты балладасын жазды.

Кеңестік дәуірде коммунистік идеология ақынның әдеби мұрасын жарамсыз етіп тапты. «Халық жауларының» қатарына енгізілген ақын есімін Кеңестік билік қазақәдебиетінің бетінен алып тастады. Алайда Кеңес Одағының ыдырауы ақын мұрасының қайта қаралуына түрткі болды Тәуелсіздіктің бастапқы жылдарында Шәкәріммұрасының қазақ әдебиетіндегі орнын анықтауда белгілі абайтанушы Қайым Мұхаметқанов зор еңбек сіңірді. Оның 1988 [11] және 1989 жылдары [12] «Семей таңы» газетіндежәне сол жылдары наурыз [13], сәуір [14], шілде [15] айларындағы «Қазақ әдебиетінде» жариялаған еңбектерін шәкәрімтанудың жаңа кезеңінің басталуы деп бағалауға болады.

Осы жылдары Шәкәрім мұрасын зерттеуде, оның поэзиясының идеялық, мазмұндық және поэтикалық ерекшеліктеріне үңілген мерзімді басылым беттеріндегіШ.Елеукеновтің [16], М.Базарбаевтың [17], Ш.Сәтбаеваның Қазақ ССР Ғылым академиясының Хабаршысында [18], «Социалистік Қазақстан» [19], М.Мағауиннің «Лениншілжас» [20], «Қазақ әдебиеті» [21], «Білім және еңбек» [22], тамыз [23], қазан [24] айларындағы «Жұлдыз» журналдарында және Ә.Тәжібаевтің [25], М.Мырзахметовтің [26], Р.Нұрғалиевтің «Арай» [27], «Заря» [28] журналдарындағы мақалалары негіз болды.

80-жылдардың аяғы мен  90-жылдардың басында ақын шығармашылығын зерттеу ісі тереңдей түсті. Шәкәрімтанушылар ойшыл ақынның рухани-философиялық мұрасынәр қырынан жан-жақты сараптап талдауға ден қойды. Шәкәрімтанудың белсенді дамуына   М.Базарбаевтың [29], Ш.Елеукеновтің [30], Р.Бердібаевтың «Қазақстан мұғалімі» [31], «Лениншіл жас» [32] газеттеріндегі, Х.Сүйіншалиевтің [33], Т.Жұртбаевтың «Жұлдыз» [34] журналындағы мақаласы мен зерттеуі [35], Ө.Күмісбаевтың [36], А.Қыраубаевалардың [37] тың зерттеулері қомақты үлес қосты.

Шәкәрімнің шығармашылығындағы философиялық толғамдар туралы еңбектерді  белгілі абайтанушы Ғарифолла Есім 1994 [38] және 1996 [39] жылғы зерттеулерінде, Абайжурналының 1994 [40], 1998 [41] жылғы сандарында бірсыпыра мақалалар жариялады. Ал, ақын шығармашылығының дәстүрлік және көркемдік негіздерінің тамырларын 1989 [42], 1990 [43], 1992 [44], 1995 [45] жылдары жазған зерттеулері мен мақалаларында жан-жақты  қарастырған Балтабай Әбдіғазиев 2000 жылы ақын шығармаларын тұтасзерттеген монографиясын шығарса [46], 2001 жылы «Шәкәрім шығармаларының дәстүрлік және көркемдік негіздері» деген тақырыпта докторлық диссертация қорғады [47].

Сонымен қатар Шәкәрім шығармашылығы көптеген кандидаттық диссертациаларда зерттеу негізіне алынды. Олардың қатарында А.Тілеуханованың [48], А.Айтбаеваның [49], Г.Әбдірасылованың [50], Г.Аюпованың [51] және т.б. кандидаттық диссертацияларын атауға болады. Алайда бұл аталған зерттеулер Шәкәрім мұрасын әр түрлі аспектіде, белгілі бір тақырып аясында қарастырғандықтан, оның күрделі болмысын түгел ашып бітті деуге болмайды. Әсіресе ғұлама ойшылдың дүниетанымдық ілімінің поэзиядағыкөркемдік іздерін ғылыми саралау басы ашық тұрған мәселе. Өмір сүрудің мәні – адамның өз болмысына, жан дүниесіне үңілу, сол арқылы жаратушысын тану идеясыШәкәрімнің ешкімге ұқсамайтын ақындық, әрі азаматтық үні. Осы даралығын поэзия тілімен қандай көркемдік деңгейде жеткізе білгендігі адам мен қоғам, адам мен жаратушықарым- қатынастарының  өлең өрнегінде бедерленуінің жолдарын зерттеу – қазақ әдебиетінің маңызды мәселелерінің бірі, әрі Шәкәрімтану ғылымын жаңа мағлұматтарменбайытатын қажетті іс.

Шәкәрім Құдайбердиев шығармашылығын зерттеу мәселелеріне шолу жасай отырып ақынның адам, қоғам, дінтану мәселесі жүйелі түрде жеке зерттелмегенінің куәсіболамыз. Ақын творчествосында Адам – Қоғам – Дін  мәселелері ең өзекті тақырыптар. Бұл мәселелер оның поэзиясының дүниетанымдық  және идеялық  күретамырлары  болып табылады. Ақын мақсаты адамды жөңдеу, қоғамды түзету және Жаратушыны тану. Осы  құндылықтарды  поэзиялық сипаттау, талдау, түсіндіру, уағыздау арқылы ақынқазақ халқына дұрыс өмір сүруді үйретуге ұмтылады. Ақын поэзиясының  осындай терең тақырыптық, идеялық маңызы оның бүгінгі күн үшін, қазіргі халық үшін қажеттілігінанықтайды. Сол себепті, Шәкәрім шығармашылығындағы Адам – Қоғам – Жар – Жаратушы, және дінтану мәселелерінің поэзиялық бейленелуін, көркемдік шешім табуын даразерттеу қазақ әдебиеті үшін кезек күттірмейтін қажеттілік деп білеміз. Қазақ әдебиеттануында  Шәкәрім мұрасына байланысты бұл мәселелер жеке зерттелген жоқ.

Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері.  Шәкәрім Құдайбердіұлы шығармаларының поэтикалық ерекшеліктерін ашу үшін оның дүниетанымына бойлау, ақыл-ойынқалыптастырған негіздерді саралау, сол арқылы қазақтың өлең өрнегіндегі өзіндік нақышын, даралық стилін сараптау міндет болып табылады.

Сөз зергерінің көркемдік жүйесінің қалыптасуындағы дәстүрдің ролін ұлттық фольклор мен жыраулар поэзиясының, сондай-ақ батыс пен шығыс мәдениетінің әсер ықпалынталдау арқылы оның шығармашылық жолының өсу, көркемдік поэтикасының сапалық белгілерінің қалыптасу бағыттарын сараптау.

Ең алдымен қаламгердің Абай шығармаларымен тақырыптық және поэтикалық үндестігін сараптау арқылы ұлы ұстазынан үйрене отырып, өзгеше көркемдік әлемқалыптастырған даралық сипатын анықтау. Екі творчестволық тұлғаның тақырыптық, мазмұндық, идеялық, ұстанымдық және дүниетанымдық сабақтастығынан туындайтынсөз кестелері мен көркемдік амал-тәсілдерінде, өлең өрнектерінде бедерленетін ерекше қолтаңбаларын айқындау.

Адам образын бейнелеуде Шәкәрім поэзиясындағы психологизм сипатын, адамның ішкі жан дүние сапаларын тірілту, жандандыру арқылы ерекше мәнде суреттеу тәсілінқалыптастырғандығы, сол арқылы «адамды түзету» идеясын көздегені, ал жеке адамның ішкі сапасының артуы бүкіл қоғамның болмысын айқындайтындығын шығармаларыарқылы баян еткендігі талданады.

Мәңгілік тақырып махаббатты жырлаудағы ой-сезімнің поэтикалық бітімі мен терең сезімі, психологизм мен трагизмнің өзгешелігін сопылық поэзия сарындарын шеберпайдалана білген қаламгерлік ерекшеліктерін саралау арқылы белгілі тақырыпты толғаудағы өзіндік  өрнегін айшықтау. Ақын қозғаған махаббат мәселесінің мәні жеке адамдарарасындағы сезім сипатынан асып, адам мен жаратылыс арасындағы үйлесім табиғатымен бірлікте алынуы арқылы өмірдің түпкі мән-маңызын ұқтыруға бағытталатынынайқындау.

Шәкәрім поэзиясындағы қоғам мен әлеуметтің өзекті тақырыптарын саралау арқылы оның поэтикасындағы сыншылдық пен реализм белгілерінің көрінісін тауып, өлеңөнерін қоғамды оң бағытқа бұру жолындағы аса маңызды құрал ретінде пайдаланғандығын тұжырымдау. Шәкәрім қалыптастырған осы үрдістің қазақ қоғамындағы қазақәдебиеті мен мәдениетіндегі маңызын сараптау.

Ақынның көркемдік жүйесіндегі елеулі ерекшелік: оның өлең жүйесіне Жар, Жаратушы ұғымдарын енгізіп, жаратылыс сырын жырға қосуымен сол арқылы ғаламдықдәрежеде ой айта білгендігін дәйектеу. Ақын түсінігіндегі рухани бастау Алладан, жаратушыдан негіз алады, Алланы сүйген, жаратушысын танып шын жүрекпен сезінген адамжаңа сапаға жетуге ұмтылады, сол арқылы адам да, қоғам да түзеледі дейтін ой толғамдары қазақ поэзиясының мазмұндық та тақырыптық та көркемдік кестесінде де жаңа біртүзіліс тудырды. Зерттеуде осы мәселені анықтауға назар аударылады.

Зерттеудің ғылыми жаңалығы.  Зерттеудің қол жеткізген ғылыми жаңалығын былайша сипаттауға болады:

Ең алдымен Шәкәрім Құдайбердіұлының поэзиялық шығармаларының поэтикасы кешенді түрде алғаш рет қарастырылады.

Ақынның поэзиялық мұрасы оның дүниетанымымен сабақтас алынып, адами тұрғыдағы өсіп-жетілу жолының өлең өрнегіндегі іздері алғаш сараланады.

Шәкәрімнің өзіне дейінгі рухани қайнардан үйрену әдісінің ерекшелігі ашылып, олардың ақын болмысындағы көріністері поэзия мысалдары негізінде дәлелденеді.  Мысалы, халық ауыз әдебиетінің үлгілері, шығыс пен батыс әдебиетінің ықпалы.

Абай мен Шәкәрімнің рухани үндестігі алғаш рет терең әрі жан-жақты сарапталып, ортақ белгілерімен ерекшелік, даралық сипаттары: «түзу адам» қалыптастыру, адамдытүзеу, махаббатты жырлау, табиғатпен, жаратылыспен үйлесім, гуманизм мен сыншылдық т.б. мәселелер деңгейінде айқындалады.

Ақынның шағын көлемді лирикалық өлеңдері мен кең құлашты эпикалық туындыларындағы тақырып жалғастығы, көркемдік амал- тәсілдердің күрделену жолдары алғашрет жүйелі түрде зерделенеді.

Шәкәрімнің  «түзу адам» қалыптастырудағы психологиялық ішкі сапаны дамытудың мән-маңызын жоғары қойғандығы өлеңдеріндегі көркем жүйе арқылы дәлелденеді. Ақыл, жүрек, сезім сипаттарын жеріне жеткізе әсірелей суреттеу арқылы әрқайсысының жеке-жеке және тұтас қызметінің адам өміріндегі маңызын ұқтырудағы поэзиясыныңкөркемдік қуаты алғаш рет сарапталады.

Ақындық табиғатындағы бөлекше болмысының айқын белгісі ретінде адам мен тылсымның арақатынасына бойлау, сол арқылы адамзаттың көнеден бүгінге дейінгі мәңгіліктақырыптары: өмір мен өлім, жан мен тән мәселелерін қозғау екендігі анықталады. Осы мақсаттағы «Жар», «Жаратушы» ұғымдарының мәнін ашып көрсететін өлеңдерікөркемдік тұрғыдан тұңғыш рет зерттеу назарына алынады. Осы мәселенің ықпал әсерінен махаббат ұғымының да аясы кеңіп, ол адамзатты, жалпы өмірді сүю ұғымынаұласатындығы дәйектеледі.

Ойшыл ақынның күрделі мәселелерді қалың жұртшылыққа ұғынықты, жатық тілде ұқтыра білудегі көркемдік амал тәсілдерді (диолог, монолог, автор сөзі, кейіпкер сөзі, баяндау, т.б.) шебер қолданудағы өрнегі айқындалады. Ақынның тың поэтикалық ізденістерінен туған «жүрек көзі», «көңіл көзі», «ішкі көз», «ақ жүрек», «таза жүрек», «кіршіксіз ақыл», «шын ақыл» секілді эпитеттік қолданыстардың мәні ашылып, олардың қазақ әдебиетінің көркемдік келбетін көркейтудегі рөлі анықталады.

Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:  – Ш. Құдайбердіұлының шығармашылық поэтикасы өзіндік ерекшелігі бар күрделі көркем жүйе.

Ақын туындыларының көркемдік келбетін құрайтын компоненттер оның күрделі дүниетанымымен ғаламдық сипаттағы ой-танымымен тамырлас. Өйткені ұлттыққұндылықтарды ғана емес, адамзаттық ақыл-ой жетістіктерін еркін игерген ғұлама ойшыл қазақ өлеңінің көркемдік деңгейін де биікке көтере білген.

Шәкәрім поэтикасы қазақтың халық шығармашылығының дәстүрінен, шығыс пен батыс мәдениетінің озық үлгісінен игере тұра өзіне ғана тән айшығы анық көркемдікқұрылым ретінде бағалы.

Сөз зергерінің даралық қолтаңбасы рухани ұстазы Абай тағылымымен әрі сабақтас, әрі өзгеше. Шығармашылық еңбегінде ұстазының ұлағатын ұстанған Ш.Құдайбердіұлыоны тың тұжырым, келісті көркемдік нақыштармен толықтырған, жетілдірген, түрлендірген. Сол арқылы рухани үрдістің өткен ғасыр басына дейінгі даму жолын жалғастырған.

Өзгеше поэтикалық болмысты туындылар иесінің бұрынғы ұғымдардың өзін күрделендіріп, тереңдете толғағандығы өмір мен өлім, жан мен тән, адам мен қоғам, адам менжаратушы қарым-қатынасын өлең сөзбен зерделегенінен көрінеді. Діни таным түсініктердің қалыптасқан қағидаларына шығармашылықпен қараудың нәтижесінде бұлұғымдардың бәрін жаңа мазмұндағы адам тұлғасын қалыптастырудың жолы ретінде ұсынған. Мәселен, «Иманым» атты өлеңдер топтамасындағы көне замандардан келе жатқансимволдық ұғымдардың көркемдік мәнде жұмсалуы осыны айғақтайды. Сондай ақ ақын «түзу адам» қалыптастырудағы жан көріністерінің ішкі сипатын жандандырып «ар», «ақыл», «ынсап», «рақым», «қанағат», «еңбек», «ақ жүрек», «ақ ниет» ұғымдарының поэтикалық образын тудырған.  Сөйтіп көркем әдебиеттің тәрбиелік- тағылымдық қуатынжаңа арнаға бұрып, биік белеске көтерген.

Зерттеу нәтижесіндегі негізгі тұжырым түйіні – Шәкәрім шығармашылығында махаббат, сүйіспеншілік сезімдерінің мән- мазмұнының тереңдеп, жалпы ғаламдық, адамзаттық ауқымда алынуы. Махаббат құдіретін адам жанын ізгілікке, мейірімге толтырып сол арқылы оның бүкіл болмысына әсер ететін күш ретінде бейнелейтін сыршылақын бұл идеясын адам мен жаратушы арасындағы байланысты көрсетуде одан әрі биіктете түскен. Ақынның жаратушы жайындағы ой-толғамдары өзіне дейінгі әлемдік ілімқағидаларды игеріп, өз таным мен жүрегінен өткізудің нәтижесі. Мұсылмандық мифтегі Жаратушының мейірім мен жақсылықтың қайнар көзі, дүниенің нұрлы сипатыныңсебепкері ретіндегі тұлғасын өз шығармашылығында шебер пайдаланған. Осы арқылы «Жар, Жаратушы» секілді сөз ұғымдарын тудырып және соны тануға ұмтылу арқылыжеке адамның сапалық өзгерістерге түсу жолдарын өлең өрнектері арқылы тағлым еткен. Осы аталған күрделі ой таным белгілері ақынның шағын философиялық лирикаларымен кең тынысты эпикалық туындыларында жан-жақты көрініс тапқан.

Ақын өлең құрылысында (ұйқас, бунақ, тармақ) көркемдік амал- тәсілдерді пайдалануда  бұрынғыны жаңартушы, жаңғыртушы ретінде көрінеді.

Ғылыми жұмыстың теориялық және әдістемелік негіздері.    Диссертациялық жұмыстың теориялық және әдістемелік негізі ретінде қазақ әдебиеттанушылары меншетел ғалымдары ұсынған ғылыми еңбектер қолданылды. Диссертацияның зерттеу объектілерін түсінуде, әдеби және поэтикалық талдау жасауда біз белгілі әдебиеттанушы-ғалымдар А.Байтұрсынов, Ә.Марғұлан, М.Әуезов, С.Мұқанов, Қ.Жұмалиев, Х.Сүйіншіәлиев,  С.Қирабаев, З.Ахметов, З.Қабдолов, Р.Нұрғалиев, М.Базарбаев, Ш.Елеукенов, Ә.Нарымбетов, М.Жармұхамедұлы, М.Мырзахметұлы, Ж.Ысмағұлов, Н.Келімбетов, А.Еспенбетов, Ө.Күмісбаев, С.Дәуітов, Б.Майтанов, А.Қыраубаева, А.Ісімақова, Б.Әбдіғазиев, И.Жеменей, т.б еңбектері мен ой-тұжырымдары әдістемелік бағыт-бағдар ретінде пайдаланылды.

Зерттеудің теориялық және тәжірибелік маңызы. Қазақ әдебиеті мен поэзиясындағы Шәкәрім шығармашылығының алатын орнын көрсету. Шәкәрім поэтикасы қазақ сөзөнерін, өлең өрнегін, көркем ойды және көркем бейнелеуді жаңа деңгейге көтергені ақиқат. Шәкәрім поэзиясының басты қасиеті оның философиялық мазмұндылығы. Ақынқазақ өлең өнерінде пәлсапалық қағидаларды ұсына біледі. Шәкәрім поэзиясынан қазақ әдебиеттану ғылымында дәстүрлі фольклордың, жыраулық әдебиеттің, Шығыс пенбатыс поэзиясының қазақтың өлең өнерінің қалыптасуы мен дамуына әсерлерін, ықпалын көруге болады. Шәкәрім әлемдік әдеби процестен тәлім ала отырып, ақындық өнердіңшыңы Абай поэзиясынан үлгі алды. Абай мен Шәкәрім ақындығындағы тақырыптық, жанрлық, стильдік және мазмұндық сабақтастық қазақ поэзиясында қайталанбас құбылыс. Бұл құбылыстың қазіргі қазақ әдебиетінің дамуындағы маңызы өте зор. Себебі, қазақтың өлең өнерінің тек сапасын арттыруда Абай мен Шәкәрім үлгісі бірінші орында тұрады.

Зерттеудің нысанасы, деректілік негізі. Шәкәрім Құдайбердіұлы шығармаларының поэтикалық ерекшеліктерін анықтау. Өлеңдері мен  дастандарының көркемдікәсемдігін, терең ойшылдығын, сыншылдығы мен шыншылдығының табиғатын көрсету болып табылады.

Зерттеудің дерек көзі ретінде Шәкәрім Құдайбердіұлының баспалардан жарық көрген шығармаларының жинақтары, Қазақстан Республикасының Ұлттық мұрағатқорларында сақталған құжаттары, Республика кітапханалары қорларында сақталған Шәкәрім шығармаларының қолжазбалары, Шәкәрім туралы оның туыстарының жекеиелігінен алынған түрлі қолжазбалар, деректер және естеліктер пайдаланылды.

Зерттеудің әдістері. Әдебиеттану ғылымына тән кешенділік, жүйелілік, салыстырмалық, объективті-аналитикалық, тарихи тұрғыдан жүйелі талдау, жинақтау, қорыту әдіс-тәсілдері басшылыққа алынды. Сонымен бірге зерттеу барысында салыстырмалы әдістер көбірек қолданылды. Сонымен қатар, отандық әдебиеттану ғылымының тұжырымбайыптаулары, поэзияның табиғатын, эпика жанрлары, дастан, поэмалардың жанрлық-стильдік, көркемдік-эстетикалық ерекшеліктерін қарастырған ғылыми еңбектердиссертациялық жұмысымыздың негізгі методологиялық әрі теориялық негізі ретінде қарастырылады.

Зерттеу жұмысының жариялануы мен сарапталуы. Диссертация  М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының абайтану және жаңа әдебиет пен қазіргі қазақәдебиеті бөлімдерінің біріккен мәжілісінен және осы институттың Ғылыми кеңесі талқылауынан өтті. Зерттеу тақырыбына байланысты мақалалар Қазақстан РеспубликасыБілім және ғылым саласындағы қадағалау және аттестаттау комитеті бекіткен ғылыми басылымдарда жарияланды. Жұмыстың негізгі мазмұны Халықаралық жәнереспубликалық ғылыми-теориялық конференцияларда баяндалып, ғылыми жинақтарға енді. Жұмыс мазмұны бойынша 30-дан аса мақала, 1 оқулық және 2 монография жарықкөрді.

Жұмыстың құрылымы.  Зерттеу жұмысы кіріспеден, қорытындыдан және үш бөлім мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

НЕГІЗГІ БӨЛІМ

Диссертациялық жұмыстың кіріспесінде зерттеу тақырыбының жалпы сипаттамасы, өзектілігі, зерттеудің дерек көздері, мақсаты мен дерек көздері, зерттеудің негізгінысаны, жұмыста қолданылған әдістемелер негізі, зерттеудің ғылыми жаңалығы, қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар, зерттеудің теориялық және практикалыққұндылығы, жұмыс нәтижелерінің талқылануы мен жариялану туралы мағлұмат беріледі.

«Шәкәрім поэзиясындағы жаңашылдық» атты бірінші бөлімде ұлттық өлең дәстүрінің үлгісін жаңаша мазмұндау мен көркемдеудегі, оның өлшем ырғақтарынтүрлендірудегі сан қилы әдіс-тәсілдер  ақын поэзиясының жаңаша қыры ретінде дәлелденді. Көркем сөз шеберінің көркемдік құралдарды құбылта пайдалануға шеберлігіадамның ішкі әлемінің сапалы жақтарын баса көрсетіп, өлең өрнегімен жүйелеуден көрінді. Ақынның ой елегінен өткізген пайымдаулары барлық қоршаған орта, дін, діл, өлім, өмір, махаббат жайлы танымы шығармашылығының негізгі арқауына айналған. Бүкіл жаратылысқа махаббат көзімен қарау, адамды сүю, Алланы сүю, қоршаған ортаға дегенқұрмет осылармен үйлесімділікте ғұмыр кешу – ақынның басты принциптерінің бірі. Қазақ поэзиясына жаңа өрнек берген ақын шығармашылығының бастау алар көзі, ұлттықәдебиетіміздің қайнар бұлағы болған түркі әлемінің, шығыс поэзиясының ықпалы да, қазақ ауыз әдебиетінің озық дәстүрлері де  ақын поэзиясының табысты өркендеп дамуынаүлкен әсер еткен арналар. Шәкәрім Абай мектебінен тағылым тәрбие ала отырып, қазақ поэзиясын мазмұны мен түр жағынан  кеңеюіне ықпал етті.

 Яғни,  адамгершілік, гуманистік, ағартушылық, демократиялық және діни философиялық мәселелердің Шәкәрім өлеңдерінде синтезделініп көрініс табуы – қазақпоэзиясына енгізілген тың жаңалық. Ақынның көптеген өлеңдерін философиялық лирика ретінде бағалауға болады. Өлеңдері мен дастандарында әлеуметтік шындыққаадекватты, сол кезеңдегі тарихи дәуірге саяси өзгерістерге сәйкес келетін терең психологизм де бар. Шығармаларының негізгі кейіпкерлері – сол тұстағы қоғамдық ортаданалынған шынайы образдар. Олардың сезімі, жандүниесі, өмір құбылыстарын түсінуі, адами күйзелісі өмірде болып жатқан шындықтармен  қабаттасып жатады. Шәкәрімпоэзиясының тағы бір ерекшелігі –  кез-келген адам санасы қабылдай  бермейтін терең болмысты құбылыстарды таңдауға баруы. Бұл ретте ақын поэзиясы Абайдыңфилософиялық поэзиясымен сабақтасып жатыр.

 Бұл бөлімде ақын шығармашылығының көркемдік, дәстүрлік негіздерінің көзі анықталып, оның әлемдік поэзияның озық үлгілерін қазақ поэзиясына алып келуі жөнінде ойқорытылады.

Шәкәрімнің көркемдік поэтикасы – қазақ әдебиетінде жаңа бағыт пен жаңа үлгі ретінде дәлелденіп, ондағы қоғамдық рухани өмір туралы, руханияттың адамзаттытәрбиелеудегі орны туралы ерекше қайталанбас формалардың мәні сараланды.

Жеке тұлға танымын талдаудағы психологизм арқылы Шәкәрім өзінің сыншылдық, әрі реалистік поэзиясының бітімін қалыптастырып, өзіндік дербес ойлары арқылыұлттық деңгейден, ғаламдық ақыл- ой деңгейіне көтеріледі.

Поэзиясының жанрлық, сюжеттік, композициялық ерекшеліктері әсіресе дастандарынан анық көрінеді. Ондағы кейіпкерлерінің мінез-құлқы, дүниетанымы, өмірменбіртұтас байланыста, тек қана өзінің ішкі дүниесін жаңғырту, дамыту арқылы іске асатындығына ден қояды.

Шәкәрім поэзиясының көркемдік поэтикасын сюжеттік-композициялық, стилдік, интонациялық, образдық ерекшеліктерінен көруге болады. Поэтикалық талдау Шәкәрімөлеңдерінің рухани-эмоциялық энергиясын ғана емес, олардың тәлімдік және танымдық байлықтарын, мүмкіндіктерін ашуға жол ашады.

Ақын адамның ішкі әлемінің күрделілігі және құндылығын ішкі сапа мәселелерімен бірлестіре көрсетеді:

Дұрыс деме құры ойлап,

Ақылға сынат, сабыр қыл.

Жығылмайтын дәлел тап,

Бірезу болма өзімшіл.

Мініңді тапса кім сынап,

Аяғына бар, жығыл.

«Қап, бәлем» деп кекті ұнап,

Сақтай көрме ойға зіл [52, Б. 92-93].

Осындағы «бірезу», «кекті» болу сынды жағымсыз ұғымдар арқылы, аз сөзге көп мағына сыйғыза білген. Адам мінезіне қатысты әртүрлі бейнелі образдарды ақыншығармаларынан көптеп кездестіруге болады:

Сөз, мінезі құбылса,

Ар, иманы жоқ деп біл.

Аулақта жемтік сыдырса,

 Оны ойыңмен айуан қыл.

Дұспанға да бол әділ,

Түсірме ойға тат пен ніл.

Ұмытпа болсаң біздің ұл,

Осы өлеңді құлаққа іл [52, Б. 93].

Бірінші шумақта сөз бен мінездің құбылуын арсыздықпен, имансыздыққа балаған ақын, арсыз, имансыз жандарды айуанға теңейді. Досың түгіл, дұспаныңа әділ болукеректігін үлгі тұтқан ақын оқырманына өз өсиетін көркем жеткізе білген. Бұл – қазақ поэзиясындағы өсиет өлеңдердің жаңаша түрге енуі.

Шәкәрім шығармашылығында адамгершілік, ізгілік мәселелері халқымыздың ғасырлар бойы келе жатқан ұлттық құндылықтарымызбен тамырластықта алынып, көркемдік-эстетикалық мәні мен өлең өрнегіндегі өзіндік үні айқын  айшықталады. Ұрпақ бойындағы ізгілікті, адамгершілікті жаңғыртуды көксеген ақын «ар-ұждан» мәселесінең алдыңғы кезекке шығара отырып:

Еңбекпенен,

өрнекпенен,

Өнер ойға тоқылса,

Жайнар көңіл,

қайнар өмір,

Ар білімі оқылса – [52, Б. 266 ].- деп тұжырымдайды.

Ақын осы өлеңінде қазақ поэзиясына Абай алып келген түр жаңалығын жалғастыра отырып, оны түрлендіре пайдаланған. Алғашқы екі тармақты ұйқасқа құрған ақынәрбір үшінші тармақты басқа ұйқасқа тізген. Өлеңнің алғашқы алты тармағындағы сөз кестесі кейінгі жолдарда мүлде басқа түрге ие. 7-16 тармақтардың кестесі мүлде басқаболып келеді де, өлеңнің соңғы алты шумағы әдепкі қайталауды сақтайды. Міне, осындай бір өлеңнің ішінен тармақ, буын, ұйқас құбылуы да қазақ поэзиясын түрі жағынанбайытары даусыз. 

Адамның ішкі жан-дүниесі, рухани құндылықтары жайындағы өлеңдерінде де Абай қалыптастырған идеялық-мазмұндық және көркемдік-стильдік дәстүрді жалғастырып, қазақ поэзиясының эстетикалық, танымдық деңгейін көтереді.

Еңбекке шыда ебін тап та,

Сабырдың түбі – сары алтын.

Өзімшіл болма, көпті ардақта,

Адамның бәрі – өз халқың.

Нысап пен мейірім, әділетті

Жаныңдай көріп жан сақта,

Ол жолда өлсек, неміз кетті

Мақсұтқа жетпей қалсақ та [52, 34 б.].

Ақынның оқырманын ойшылдыққа шақыратын дүниетанымдық көзқарастарға құрылған өлеңдерінде ақын терең сыршылдықпен қатар өлеңнің әуезді ұйқасы менырғағына аса талғампаздықпен қарайды.

Оның шығармаларындағы терең астармен өріліп отыратын терең ойдың астарын түсіне білген жөн. Бір қарағанда жаратылыс туралы айтылғандай көрінгенмен, мынажолдардан астарлы саясатты байқауға болады:

Табылмас анық азат адам,

Жаралыс билер заманды.

Көрсетер мұқтаж, азап саған,

Тартқызар өмір жазаңды.

Құлданар сені күшті өкімет,

Ноқтасыз еркін ел таппай,

Қорлықта жылап, зарла да өт,

Бостандық болар жер таппай [52, 32 б.].

Мұнда патша өкіметінің қол астындағы отар елдерін бұғауда ұстауы, яғни күшті мемлекеттің ұсақ ұлттар мен әлсіз елдерді отарлау жүйесіне ақынның адам және қоғам, қоғамдық орта жайындағы көзқарастары емеурін арқылы беріледі.

Өкімет өшсе, залымдар  көп,

Арлыға өмір сүргізбес.

Қарулы қасқыр құдайың боп,

Азаттық жолмен жүргізбес [52, 32 б.].

Шығыс, Батыс, орыс әдебиетінің озық үлгілерімен таныс болған ақын, қазақ өлеңіне жаңа мазмұн мен жаңа өрнек алып келіп поэзияға үлкен талаптар қоя білді. Осындағы «қарулы қасқыр» – отарлаушылардың көркем образы. Олардың қорқау қасқырлар сынды ашқарақтығын ақын осылайша бейнеледі. Бұл да ақын қаламына тәне бейнелі образ. Қазақ елінің еркіндігін аңсаған ақын шығармасының негізгі идеясы – тәуелсіздік.

Жан деген не

Мүлде өле ме,

Шын жоғалып сөне ме?

Жоғары өрлеп,

Дене жөндеп

Және мен деп келе ме? [52, 150 б.].

– деп, ақын өмір мен өлім туралы өлеңінде  қазақ поэзиясын түрлендіріп, идеялық соны жаңалық алып келді. Өлең Абайдың үлгісімен («Сегіз аяқ») жазылып түр жағынанжаңалық енгізбегенімен мазмұн тереңдігімен ерекшеленеді. Қазақ өлеңінің құрылысы мен өлшемін түрлендіруімен, жаңаша түр мен мазмұн әкелуімен ақын өлеңдері өміршең. Поэзияға  жоғары талап қоя білген ол өлең өрнегінің кестесін өзгеге ұқсатпай салады. Өзі көтеріп отырған мәселені нақты да, жинақы көрсете біледі.

Ақын бейнелеген лирикалық кейіпкерінің басты міндеті – рухани жан дүниесін байыту, ізгі істерді қолдау, ар-ұжданы жоғары болу.  Яғни мінез-құлқы, болмыс-бітіміжағынан әділет пен арды ту еткен, елі мен жерін сүйген, жаратушысына жақын жандар. Шәкәрімнің ақындық жеке қолтаңбасы әсіресе лирикалық кейіпкер бейнесін сомдағандадараланады. «Шын нұр», «шын асық», «таза ой», «таза жан», «тәтті тіл», «от жүрек» т.б. сөз тіркестерін қолдану арқылы кейіпкер психологиясын, оның адамгершілік сапасынайқындап көрсетіп отырады. Ақынның танымында адам өте күрделі, ол тек қана табиғи жаратылыс қана емес, сонымен қоса оның рухани жан әлемі күрделі құбылыс. Қазақтыңдәстүрлі поэзиясындағы адам мен табиғат тұтастығын, жаңаша сипатта тереңдете отырып небір бейнелі сөздер мен метафораларды түрлендіріп қолданады.

Табиғаттың күйін, тынысын адам тіршілігіне ұқсату арқылы образды суреттер жасайды. Ақын поэзиясындағы образдылықты «сұм жүректің оянбауы», «жебір ұлыққылдай іс», «өлі жүрек», «көңілдің қабағы салбырады», «әділетсіз залым», «азат ақыл», «күншіл мұндар» сынды сөз тіркестерінен де көруге болады. «Қабағынан қар жауғанқараңғы бұлт, «Жаралы біздің көңілге бір тамбады сіркіреп», т.б. сияқты бейнелі тіркестер арқылы қазақ поэзиясына жаңа бір психологиялық оралымдар енгізген. Адам ішкідүниесіне терең бойлап, мінез-құлықтың әсерін аша көрсету  арқылы жүрегінде жақсылыққа орын жоқ, өз мінін көрмейтін, өтірікпен күн өткізген адамдардың образын дашебер сомдайды.

Енді бір өлеңдерінде «күншіл мұндар», «өлі жүрек» метафорасын қолданып адамның кері кеткен кейпін берсе, «алжасқан ми», «тозған ой», «жалқау тартқан ой» сияқтытеңеулер арқылы кейіпкерлер жандүниесіне тереңдей енеді.  Ақын осы секілді қазақ поэзиясында бұрын қолдана қоймаған сөз тіркестерін жиі қолданады. «Өлі жүрек» тіркесіжөнінде М.Базарбаев: «Тас бауыр», «тас жүрек» деудің орнына «өлі жүрек» деуі (өзімшіл мұндарды) поэзияда ауыспалы мағынасында бұрын кездесе бермейтін жаңалық (өлгенадам, немесе, сезімсіз суынған жүрек жайында талай айтылуы мүмкін, яғни өзінің тіке мағынасында: бірақ адам бейнесін беру үшін айтылған түрін кездестірген емеспіз)» [42, Б. 249-250], – деген болатын. Ақын жаңа сөз тіркестерін, метафора, теңдеулерді қолданғанда образдарды сомдай түсіп, ойдың, ұғымдардың мәнісін тереңдетіп, адам, қоғам, табиғат болмыстарын нақыштауға көмекші құрал қылып алып отырады. Сондай-ақ ақын «ақыл» ұғымын түрлендіріп, сөз тіркестерін жаңаша өрнекпен әрлеп отырады. «Азақыл», «сұм ақыл», «саяз ақыл», немесе «таза ақыл», «шын ақыл» т.б. Ақын  «Ақыл» ұғымының өзін екі сападан көрсетеді. Ең негізгісі  адам болмасындағы «таза ақыл» категориясы деп түйеді ол. Оның мәнін «Таза ақыл ақты барлайды, Дәлелсіз сөзді алмайды», – деп аша түседі.

Ол адамзат баласын таза ақыл билесе ғана, өмірі мәнді болады деген ойды ұсынады. Осы арқылы қазақ поэзиясында философиялық дүниетанымдық жүйенің жаңа лебіналып келгені анық байқалады.

Рух деген дінсіз таза ақыл,

Мінсіздің ісі шын мақұл.

Айуандағы ақыл ол емес.

Аз ғана сөзім – аз нақыл,

Құраныңды оқы нанбасаң [53, 231 б.].

Оған ақынның мына жыр жолдары дәлел: «Ақылдың көзін байлама, Білгіш деп басшы сайлама». Ал, «ақылдың көзін байлама» сынды оралымдардан ақынның көзгекөрінбейтін дерексіз заттарға жан бітіруі, яғни кейіптеуге баруы байқалады. Ақын «Шалғыншы ойым ақылға, Ақылым тоқтап мақұлға» немесе «терең ой», «шалғыншы ой» т.б. сияқты сөз тіркестерін ақыл мен ой ұғымдарының байланысын ашуда пайдаланып отырады:

Қош бол,

Терең ойым,

Әлемді шарлаған

Қиын іске әдейі арнаған [53, 223 б.].

Әрбір іс-әрекетте ой мен ақылдың рөліне терең мән беріп «ой» ұғымын жоғары қояды. «Ой» ұғымының мәнін ашуда да жаңа тіркестерді қолдану арқылы философиялықпайымдар жасап, қазақ поэзиясының мазмұны мен түріне жаңалық енгізеді.

Абайдан бастау алған, жандүние сапасын арттыру,  бейнелі тіркестер арқылы адамның рухани әлемін бейнелеудегі жаңа үрдістер ақынның өмірлік ұстанымы адам түземекидеяларына негізделеді.

Мысалы, «нұр» – метафорасын қолдану арқылы қазақ өлеңінің көркемдік жүйесіне өрнек қосса, «Жар» – абстрактылы ұғымы да символ ретінде қолданылған.

Сопылық сарынның ақын танымына тигізген ықпалынан туған терең мазмұнды «жар», «нұр» сөздерінің көркемдік сипаты әсіресе  «Иманым» атты жинаққа енгенөлеңдерінде кеңінен қолданылып, ақынның суреткерлік талантын танытатын қасиетке айналды.

«Ақ жүрек», «ақ ниет», «ар-ұждан», «таза ақыл», «шатақ дін», таза дін, т.б. тіркестер мазмұнға сай бейнелі түрде қолданылады. «Айнымайтын ақ жүрек» оралымында «ақжүрек» сөзінен, белгілі бір тас түйін бұлжымайтын ұғым жасап, қазақ сөз өнерімен дүниетанымына тұжырым мен ғибратты сөз енгізді.

«Шын таза жан» ақын поэзиясында адам болмысын бейнелеудегі тыңнан әкелген лирикалық кейіпкері деуге болады. Себебі,  «Шын таза жан» – жаратушыныңмахаббатына бөленген жан. Осы кейіпкердің сапасын танытуда ақын Қасиетті құрандағы ілімге жүгінген. Өйткені, ақынның сомдаған «Шын таза жан» бейнесі – «таза ақыл» мен «ақ жүрек», «ақ ниет» тәңірісіне құлшылық қылатын рухани таза адам.

Ақын «Көз» сөзінде түрлендіріп  «көңіл көзі», «іш көзі», «кеудесінде болса көз», «жан көретін көз керек», «көкірек көзің», «қайғырған біздің көңілден», т.б. тіркестерарқылы жаңа эпитет, теңеу, метафораларды қалыптастырған.

Халықтық жыр-толғаулардағы қасиеттерді Шәкәрім ақын «Ескі ақындық» атты өлеңінде әсем өрнекпен бедерлеп,  бүкіл жыраулар поэзиясының болмысын ашады. Жыраулық поэзия табиғатына тән қыранның ұшқаны, ақ бөкеннің желісі, тұлпардың жүрісін, сағымдай желдің құбылуын жыраулар дәстүрінен үзілмеген алтын арқаудыдәлелдейді:

Ойлай келсек, ескі жыр,

Салады тұлпар жүрісін,

Міне, байқа мұнысын.

Кейде жорға, кейде жел,

Бұлдыр қағып асар бел [53, 141 б.].

Шәкәрім өлеңдері сапалы қасиеттерге басымдық беріп жағымсыз қылықты қалай жоюдың жолдарын көрсетеді. Ақын үшін руханилық сапаны арттырудың бірден біржолы – өзін-өзі  тануы. Ізгілікке кедергі  болатын ішкі дүниедегі нашар белгілерді жоюдың жолдарын да ақын поэтикалық өрнекпен көркемдеген. Ол адамның салдыр-салақтығы, жалқаулық, ашу сияқты психологиялық күйлердің адами қасиеттерді тұмшалайтын жағымсыздығын ашады.

Еріншектіктен – салақтық,

Салақтықтан – надандық...

Бірінен-бірі туады,

Жоғалар сүйтіп адамдық [53, 102 б.].

Адамның өзін-өзі жеңіп тәннің емес, жанның тілегін орындауын көксеген ақын осындай баяндаулар арқылы поэтикалық айшықты да әсерлі образдарын туындатады.

Сондай-ақ ақын сөздің мәні мен маңызына айрықша мән беріп, жоғары талап қоя білген. Ақын ұғымында сөз құдіретті, ерекше – бір әлем. Сөз адам өмірін айшықтайтынәрі адам танымын танытатын дүние. Әрбір өлеңінде сөзге байыппен қараған суреткер сөз астарының небір мән-мағыналарын ашып немесе ауыспалы мәндегі түсінік танымдыұштайтын қолданыстарды орнымен де пайдаланған.

Шошыма, достым, сөзімнен,

Сөз – Құдайдан шыққан бу.

Ұқпасаң, көр өзіңнен,

Жұтқызайын нұрлы су [52,  286 б.].

Шәкәрімнің сөз құдіретіне қояр талабы Абайдың «тілге жеңіл, жүрекке жылы тиер» талабын тереңдете түседі.

Тәтті сөз бен түзу ой –

Тағдыр сыйы емес пе?

Әуре қылма, жаным, қой,

Мені күндеп егеспе! [52,  123 б.].

Он бір буынды дәстүрлі қара өлең үлгісімен жазылған өлеңнің түрі жағынан жаңалығы болмағанмен ақынның көтеріп отырған мәселесі, ұстанымы мен мақсаты терең демәнді. Ол өлең өлшеміне қояр талабын былайша өрнектейді:

Қауымның қалауына тап келгендей,

Болғанын, болашағын айт көргендей.

Керістен тартып жырды жебелі оқтай,

Дәл тигіз қалағанға қас мергендей [53, 139 б.].

Ақын өз талабында ақындық дүниенің қыр-сырына терең бойлауды міндеттейді, өзінің өмір жайындағы түсінігін, ұстанымын көкейтесті арман-мақсаттарын бір ауыз өлеңшумағына сыйғызып, шеберлік танытады. Өлеңнің сөзі мен түрін, ырғағы мен бунағының қатар жымдасып келіп, тыңдаушысына жетуіне айрықша мән беретін ақын:

Үйіріліп көкейіне ұйып жатсын,

Тазартып жүрек кірін жуып жатсын.

Қаңсыған шөл даланы қанықтырып,

Жыр тасып, дариядай құйып жатсын, – деп түйіндейді  [53, 140 б.].

Осы шумақтың өзінен ақынның өлеңге, ақынға артар жүгінің салмақтылығы көрінеді.  Ахмет Байтұрсынов ұсынған өлеңнің түр – тұрпаты мен айшығы, көркемдік кестесіжөніндегі пікірлерін Шәкәрім ақын өз шығармаларында мұқият сақтап отырған. Өлең сөзінің қуаттылығы ақынның жүрегінен шығып, ары мен адамшылығын айқындапжататындықтан өміршеңдік сипат иеленген:

Арыңның болсын өлең айнасындай,

Көрікті, көптің ортақ пайдасындай.

Жосылып жатсын артта жортқан жолы,

Арынды асқақ өзеннің арнасындай [53, 140 б.], – дейді ақын.

Яғни Шәкәрім өлең өнерін өзі ғана биік деңгейге көтеріп қоймай, өлең жазуды көпшілік жүрегіне жету үшін өлең ұйқасы мен әдемі әуезділігі, ырғағы мен тақырыбы, ішімен сырты тең келетін көркем дүние жасау жауапкершілігін ақындарға жүктейді. Абай ұстанған «іші алтын, сырты күміс» өлең үйлесімін Шәкәрім де өзіндік өрнегіментереңдеткен. Осылайша Шәкәрім ақын қазақ поэзиясында қалыптасқан дәстүрлі поэзияны жаңа мазмұн, соны түр жаңалығымен байытты.

«Шәкәрімнің ақындық әлемі» атты екінші бөлімде ақын поэтикасының рухани бастауларының мән-маңызы қарастырылады. Сонымен бірге бұл тарауда  мәтіндіктұрғыдан өзгешелігі бар «Қорқыттың сарыны» сынды өлеңдері де сөз болды [54, 224]. Қорқыт сарынындағы өмірдің мәні мен адамды сүюге құлшынысын арттыратын күші –саналы адамның жүрегіне қозғау салар күшімен ғұмырлы дүние екендігі де қарастырылды.

 Өмір мен өлім жайын толғау арқылы Қорқыт бабаның өмірді сүю философиясын Шәкәрім ақын кейінгіге үлгі етеді. «Мен өлсем, сарын жоғалар, Қимадым көміптастарға» деп Қорқыт танымын өлең кестесіне салғанда да, ақын сопылық сипаттағы астарлы да, бейнелі сөз бен ұғымдарға бой ұрады [53, 225 б.]. Шәкәрім «Қорқытсарынында» адамды рухани жоғары деңгейге көтеретін, рухани тазару, дұрыстық, хақиқат жолы деген үлкен ізгілік танымы жатыр Қорқыттың өмір сүру философиясын таянышеткен ақын өмір мәнін кетірер залалды мінездерге қарсы көзқарасын осы сарынмен білдіреді:

Басайын қобыз пернесін!

Монтаны талай мұңдар бар.

Нәпсіге ерген сұмдар бар,

Адамды аңша аулатқан.

Алдамшы, арсыз жандар бар,

Ондайлар маған келмесін [52, 157].

Шәкәрімнің өмірлік көзқарастарының қалыптасуында Шығыс дүлдүлі Хафиз тағылымының да орны зор. Шәкәрімнің «Иманым» атты топтама өлендерінде сопылық сарын менсопылық таным қазақи жүйеге сай жүйеленген:

Кел, аяқшы, қымыз кұй,

Көпке бер де, маған бер.

Махаббат салды ауыр күй,

Жан кысылып, ақты тер [52, 148 б.].

Осы өлеңнің соңында Шәкәрім Хожа Хафизден аударудың мәні бүгінгі қоғам қажеттілігінен туған рухани сұраныс екенін, арақты-қымыз деп т.б. сөздерді қазақ ұғымынасай алғанын жазады [52. 149 б.].  Осы үлгіде жазылған ақынның «Кел, аяқшы қымыз құй», «Кешегі басшы піріміз», «Қорқыт, Қожа Хафиз түсіме енді», «Көрініске шоқынған», «Мәжілісінде досыңның», т.б. «Қожа Хафиз сөзінен» деп берген топтама өлеңдері бар.         Шәкәрім Хафиз өлеңдерін зерделей отырып Шығыс шайырының дүниетанымдық ойтереңдігін, хақты сүю, адамшылық, махаббат, дүние, ғалам жайлы ойлар желісінен өзіне жақындық, оның ішінде рухани үндестік табады. Өйткені Хафиз ғазалдарында Хаққадеген махаббатты, дүние жалған, адам жан дүниесінің күрделілігі, тазалық жолы, өмір, өлім, жан тазалығын жырлайды.

Дегенмен ақын сопылық қалыпта емес, қазақи өлеңге, қазақи ұғымға сай, ұлттық поэзия тудырып оқырманына ұсынған. Сопылық поэзияның бай мазмұны мен түрі қазақақындарының жақсы мен жаманды сынау, ізгілікті насихаттау, адам өмірінің мәнділігі, өмір мен өлім жайында, алланың құдыреттілігін баяндаудағы шығыстық әдеби тәсілдермен амалдарды көркемдік құрал ретінде пайдаланған. Осылайша ақын қазақ поэзиясын мазмұн мен түр жағынан, танымдық, тәлімдік жағынан сапасын арттырған. Сопылықтанымның қыр-сырын терең білген Шәкәрім де қазақ поэзиясының кеңістігін кеңейтіп «Иманым» атты  жинағында астарлы сөз тіркестерін қолдану арқылы жаңа мағыналықайшықпен ажар қосқан. Ол осындағы өлендердің әр шумағы мен тармағындағы тың теңеулер мен метафора,  символдарды ұлттық тілдің лексикалық байлығымен, шығысәдебиетінің классикалық тәжірибесімен ұштастырып, қазақи ұлттық дүниетаным аясын ұлғайтқандығымен сипатталады.

Жар сипатын білсеңіз де,

Нәпсің өлмей, деме Жар.

 «Сен – Жарым» деп алдаған еп,

Тиеді оқ боп кеудеңе  [52, 231-232 б.].

Қазақ ақындары Құран іліміндегі тамаша қағидаларды, қазақ қауымына өлеңмен жеткізе білген. Олар өз шығармашылықтарында ізгілікті, адамгершілікті, әділетті, махаббатты бейнелеуде әуезді, бейнелі өрнектерді де орны-орнымен пайдалана алды. Әсіресе, Шәкәрім ақынның келер ұрпаққа мұра етіп қалдырған дүниелерінің деніндесопылық шығыс әдебиетінің терең де бейнелі тұстары бар.

Шәкәрім – өлеңге аса құрметпен қарағандығы тіршілік, қоғам, адам, өлең, өнер және кәсіп, еңбек жайындағы өлең нақыштарын «қиыннан қиыстырып», ерекше өрнексалуынан және ырғағына күшті тегеурін мен бай мазмұн енгізгенінен көруге болады.

Шәкәрімнің поэма жанрындағы шығармалары «Еңлік – Кебек» «Әңгіме алдында аз сөз», «Нартайлақ пен Айсұлу» поэмасы «Әңгіменің сыры», «Дубровский» «Сөзалдынан» деген сөз басымен басталады. Бұларға ортақ жай – аталған поэмалардың сөз басы философиялық толғаммен басталып, онда ақынның адам, өмір, қоғам жайындағыдүниетанымдық толғамдары көрініс тапқан. Эпикалық туындылары осылайша бастау – ақын қаламына тән ерекшелік.

Абайдан кейінгі Пушкин шығармаларының қазақ тіліндегі көркем аудармасын жасауда Шәкәрім шоқтығы биік. Ақын Пушкиннің «Дубровский» мен «Метель» әңгімесін 1908-1912 жылдарда өлеңмен  еркін аударғанда әрбір сөзінің мәніне терең үңіліп айрықша мән берген. Оның түпкі идеясына, ақындық иіріміне терең сезімталдықпен қарапжалпы адамзаттық мәселелерді қозғайтын ойларымен өз жандүниесі де үйлесім тапқан.

«Сөз алдында» адам баласының ежелгі дәуірінен бастап, бүгінге дейінгі кезеңіне шолу жасалып, жер жүзінде болған неше түрлі алапат оқиғалар мен адам баласыныңбойындағы жат мінездер тілге тиек болады. Бұлардың бәрін тізіп отырғандағы міндетін ақын:

Мақсұтым: ғибрат үшін айта кетпек,

Адамға үлкен міндет – талап етпек.

Орыс айтты, оны ұғып болмас демей,

Жаһат қылса, әр іске адам жетпек, – деп түсіндіреді.

Ақын бұл шығарманы жазуының мақсатын ашып, бірақ мұны қазақтың бәрінің бірдей қабылдай алмайтындығын да ескертеді [53, 412 б.]. Еркін аударма арқылы да ақынөзінің көркемдік-эстетикалық шеберлігін ұлттық дүние танымымызға түсінікті баламалар мен әдіс-тәсілдер сипатындағы жаңаша сөз қолданыстарымен толықтырды. Сөзбасының әрбір жолы пәлсапаға құрылып, ақынның өмір, дүние жайындағы  танымдық көзқарасын айқындайды. Поэманың негізгі мазмұнын да осы жүйемен бастайды:

Жер айналмай тұрмайды дүние жай,

Келер, кетер адамзат із қалдырмай.

Сол өткен көп заманның бір кезінде,

Болыпты Троекуров деген бір бай [53, 412 б.].

Осындағы «келер, кетер» сынды бір-біріне қарама-қарсы кереғар ұғымдарды қатар салыстыра қолдану – Шәкәрімнің поэзиясында жиі кездесетін көркемдік тәсіл. Осылайша ақын шағын лирикалық өлеңдеріндегі терең ойлы пәлсапаларын өлең  өрнегі арқылы жеткізе білу шеберлігін дастандарында одан әрі жетілдіре түседі. Ол – дастансюжетін шебер құрудың озық үлгісін көрсеткен көркем сөз шебері.

Ақылсыз мал мен мансап кім екенін,

Сырты – адам, іші – шошқа, сұм екенін,

Алла сүймек, ар сүймек, адам сүймек,

Ұқтырар адамдықтың шын екенін [53, 412 б.].

– деген шумақтардан ақын қаламына тән көркемдік шеберліктерді санамалап көрсетуге болады. Осындағы «ақылсыз мал», «сырты – адам», «іші – шошқа» сынды бейнеліобраздар ақынның «арлы адам», «толық адам» деген ұстанымдарына қарама-қарсы бейнелер. Шумақтың соңғы екі жолында ақыннның бүкіл шығармасына арқау еткен «арлыадам», «иманды адам» образын суреттеген дүниетанымы айқын көрінеді. Шәкәрім түпнұсқадан алшақ кетпей, ұлттық сипатқа, ұлттық ұғымға сай еркін аударған. Сонымен қосаақын  мұрасын өз жүрегінен, өз талғамынан өткізе білген. Ол Пушкин туындысын қазақ поэзиясына тән, шынайы да, шыншыл түрде, төл туынды ретінде сөйлетті.

Ақын шығарманы сөзбе сөз емес, негізгі ойды тұтастай сақтай отырып еркін аударған. Шәкәрім Пушкин шығармашылығының идеяларына ғана емес, оның әділетсіздік, надандық пен зұлымдық, сонымен қатар, адамгершілік, әділет, махаббат, ар сияқты адам жан дүниесіне терең үңілуіне қызыққан.

Дубровский мал сүймей, адам сүйгіш

Қиянат, залымдықты көрсе күйгіш.

«Мал сақтама, ар сақта» деп ойлайды.

Адамдық әділетті ерте түйгіш – дейтін жолдары [53, 413 б.]

«Малым жанымның садақасы, Жаным арымның садақасы» деген халық даналығын ұстана отырып, тәржіманы ұлттық дүниетанымға негіздеген. Яғни, Шәкәрімнің Пушкиншығармашылығын тәржімалауда бейнелі де әдемі қазақи нақышпен еркін де, жатық туынды жасауы қазақ поэзиясын тақырыптық, мазмұндық жағынан да жаңаша бір белескекөтерді.

Ақын монолог, диалог, кейіпкер сөзі, авторлық баяндау сынды көркемдік компоненттерді дастанда негізгі кейіпкерлер бейнесін ашуда шебер қолдана білген.

Надандау Троекуров ғылымға олақ,

Сүйтсе-дағы қадірі елге мол-ақ,

«Сүйек қайда көп болса, ит сонда», – деп,

Үйінен үзілмейді мың-сан қонақ [53, 414 б.],

– деген авторлық баяндаудың өзі-ақ оның кім екендігінен мол хабар береді.

Абай мен Шәкәрімнің аудармалары жөнінде А.Исмакова: «Иное предпочтение обнаруживается в казахских переводах. Не случайно обращение Абая к переводуреалистического романа А.С.Пушкина «Евгений Онегин», Ш.Кудайбердиева к «Дубровскому» рассказам Л.Н.Толстого. При этом мы знаем также, что сюжеты романов Дюмаеще во времена детства Абая рассказывались степными «әңгімеші», как необыкновенные «әңгіме» о дальних странах. Этих имен достаточно, чтобы понять и определить другойнастрой казахской литературы», – деп ой тұжырымдайды [50, 134 б.].

Ол ұстазы Абай салған сара жолды дамытып, өрісін кеңейткен, шәкірттік ізетінен еш уақытта жаңылмаған. Ақынның «Жастарға» деген өлеңінде Абай тағылымына дегенадалдығы айқын аңғарылады. Мұнда Абайдың рухани тұлғасы сомдалып, оның биік болашағымен даналығы жастарға үлгі етіледі. Шәкәрім поэзиясында Абай бейнесі – үнеміданалықтың, ізгіліктің, адамшылықтың үлгісі:

Мынау Абай – бір ғалым жол шығарлық,

Замандасы болмады сөзді ұғарлық.

Амалы жоқ, айналды енді бізге,

Күн туды етегіне жабысарлық [53, 33 б.].

-деген жолдарда Абай халықтың рухани әлемін түзетуші, ой-санасына білім, ғылым, ақыл, әділдікті мұрат етуші ретінде танылады. Шәкәрім ақын Абай тұлғасын болашақ ұрпақсанасына жеткізуде оның  ұстанған мақсатын, шығармашылық бағытын, рухын терең түсіне отырып оны көркем бейнелей білген.

Абай шығармаларының өзегіндегі адам тәрбиесі, Алланы сүю, халықтық тәрбие болашағы, ел бостандығы, рухани дамуға қол жеткізу мәселелерін де Шәкәрім ақын өзіншеөрбітеді:

Ақыл жоқ бұл қазақта ойға ұнарлық,

Өзін-өзі тексеріп, бой сынарлық.

Білім іздеп білуге кесел болар,

Көрсеқызар, көзі ашық бос құмарлық [52, 33 б.].

Адам бойындағы имандылық қасиеттердің туындауын адамгершілік ақыл-ой, білім, еңбек бәрі де ізгілікке ден қойған жастар бойынан табылса деген пайымдау да – Абайүлгісі. Екі ақын да адам бойындағы жағымсыз мінездерді жоюдың жолы ретінде білімді, ақылды, еңбекті бірінші кезекке қояды. Көрсеқызарлық, арамдық, залымдық, өтірік, өсек, надандық – адамның ізгі  қасиетін тежейтін залалды іс. Бұл тек қана жекенің іс-әрекеті ғана емес,  халық бойынан аулақ, сылып тастайтын зиянкес екендігін баса айтады. Ендеше, осылардан арылтатын құралдың бірі – Абайдың рухани дүниесі, Абайдың ізгілік жолымен жүріп, тағлымын тану дейді Шәкәрім. Ақыл, жүрек, ақжүрек, ойұғымдарының дәріптелуі – Абай көркемдеп, келістіре жырлаған үрдістің заңды жалғасы. Шәкәрім шығармаларындағы философиялық көзқарас, дүниетаным мәселесінде Алла, жан, өлім, өмір, адамгершілік туралы ойлары да Абай дәстүрінің ықпалы екеніне дау жоқ. Абай көркемдеген «толық адам» бейнесi – алланы сүйген, адамзатты сүйген, әдiлеттi ту еткен махаббат иесі ретінде сомдалған. Алайда «толық, түзу адам» дәрежесiне әулие, хакiмдер, пайғамбарлар ғана жеткен десек те адам баласына Аллаға құлшылық ету, iшкi дүниесін жетілдіру, қанағат, рахым, мейiрiм, ынсаб қасиеттерін ұстану – адами қағидалардың негізі.  Сондықтан да ақын «Ақыл, қайрат, жүректi бiрдей ұста, Сонда толықболасың елден бөлек» – деп тұжырымдайды.

Шәкәрім өлеңдері ащы шындық пен оптимистік үнге толы. Ақыл-ой, сезім деңгейі ерекшеленіп, дербестік дәрежеге жеткен, дараланған тұлға бейнесін, ісләмдік дінипәлсапа мен қоса ғылыми тұжырымдар, абстракциялық ойлау мен логикалық жүйені біріктірген, рухани таза жанды дәріптеген:

Айнымайтын ақ жүрек пен

Таза ақылды адамның,

Таппасы жоқ бұл өмірде.

Осынымды ұқ, балам! [52, 270 б.] 

Екі ғұлама көзқарастарындағы ортақ желі – өлім мен өмір жайлы тәлім. Адам мен болмысты Жаратушы бір құдай, діндер қанша көп болса да, адамзат әртүрлі болса да, барлық шындықтың бір себебі – Жаратушы. Жаратушы мейірімді және жомарт деген ойлардың сабақтастығы анық аңғарылады.

Ал Шәкәрім жан мен тән жайында сөз қозғағанда, жан мәселесіне айрықша мән береді. Абай ұғымында «ақыл мен жан – мен өзім», Шәкәрім болса «Ақылды жан, тән қамыүшін жұмсап жүр. Соған қызмет етеді» деген ұғым басым. Өмір жайындағы Абай толғаныстары мен ойларын Шәкәрім өзгеше сипатта суреттейд. «Ойлай берсең, у екен» –дейтін Абай тұжырымдары Шәкәрім толғамында:

Кейбіреулер жазады: «Қу өмір» – деп,

«Тұрағы жоқ алдамшы су өмір» – деп,

«Көрген қызық, қылған іс-бәрі де ұмыт,

Иә, көлеңке, яки түс, у өмір» - деп сипатталып, өмірді терең түсінуге, адам баласына мінді өз бойыннан іздеуге міндеттейді.

Қанша тілегіңе жетсең де, бақытқа кенеліп шаттансаң да ғұмыр қысқа барар жерің – біреу. Адамның жалған дүниеде мазмұнды өмір сүруінің маңыздылығын өмірдің қас-қағым сәттей өтінішті екендігі жайында ой қорытады:

Суынан да

Уынан да

Құтылармыз жоқ болып [53, 94 б.].

Осы мазмұны терең өлеңінде ақын ұғынықты оймен қоса, әдемі табиғат көрінісін бейнелейді. Бұнда негізгі ой адам өмірінің қысқалығы, алайда оны мағыналы өткізумаңызды екендігі айтылады.

Сондай-ақ Шәкәрімнің «жан» ұғымына тереңінен қарап, Абай қара сөздеріндегі үлгіні парасаттылықпен, байыппен пайымдап, зерделеуі «Жан мен Һәм көңіл», «Тәңір менжан», «Тіршілік, жан туралы», «Мен адамның таппадым ақылдысын» т.б. өлеңдерінде ой айқын байқалса Шәкәрімнің «Тіршілік жан туралы», «Дін», «Мақтау мен сөгіс», «Талап пен ақыл», «Өмір», т.б. өлеңдерінде Абай зерделеген шындықтарды жаңаша пайымдай білді. Халыққа ғибрат ұсынған данышпандардың екеуі де түзу тіршілік жасаудыңжолы  білім, біліктілік пен адалдық, тазалық екендігін алға тартып, адам баласының бір-біріне мейірімді, қайырымды болуын тәңір алдындағы парызы деп есептейді. Қашаннанда қазақ халқының берекесін алып, құтын қашырып келе жатқан кемшіліктер – күншілдік, іштарлық, бақталастық жалқаулық екенін айтуда да ойлары үндеседі.  

Ақынның өмірлік қағидалары, жалпы өз өмірі жайында мағлұмат беретін «Мұтылғанның өмірі» атты шығармасының лирикалық кейіпкері – ақынның өзі. Мұнда ақынныңөмірі, қоғамға, адамға деген көзқарастары мен ақынның поэзиядағы өзіне тән даралығы мен көркемдік әлем жүйесі ерекшеленген. Ақынның өз жүрегіне үңілуі, жандүниесіарқылы өзін таныту, сонымен қоса ақынның тұлғалық сипаты дараланады. Адамның жас ерекшеліктерін, ондағы адам өмірін, адам психологиясын зерделеп, зерттеп, соныменқоса, ақынның тыныс-тіршілігі суреттеледі. Балалық кезең бес жас пен он бес жас аралығында күндіз-түні ойынға тоймаған, алып-ұшпа бала көңіл мен бозбала жасқа жеткендекейіпкердің білім, ғылымның маңызына мән берген кезеңін көреміз. Одан әрі Мұтылған тағдыры қазақ халқының әлеуметтік тарихының ерекшеліктері және адам мен қоғамқатынасындағы маңызды мәселелері арқылы көркем өрнек тапқан. Мұнда кейіпкердің өмір мен танымын, ішкі рухани сілкінісін баяндау және терең психологиялық сараптамамаңызды роль атқарып тұр. Шәкәрім авторлық баяндауды монолог түрінде құрған. Автор өз идеясын Мұтылғанның монологы арқылы шебер бейнелеген. Ақынның көркемдікталабы жоғары. Шеберлігі мен көркемдік талғамы ақынның Мұтылған образын жаңаша қырынан аша отырып, қазақ поэзиясына адамның ішкі әлемі мен қоғам, өмір, заманныңтұтас картинасын енгізген.

Шәкәрім поэзиясының негізгі арқауы – адам болмысы. Ол адамды физиологиялық, психологиялық, этикалық, эстетикалық және философиялық әлеуметтік құбылысретінде үнемі зерттеген. Ақын адам болашағына, оның рухани ішкі әлеміне және қуатына сенеді.

Жаратушы, жан, табиғат, қоғам мәселелерін сөз еткенде ақын, ондағы адам орнын ізденіспен көрсетеді. Осы мәселеде ақын өзінің көп сұрақтарына жауапты таба біледі.

Тiршiлiк, адам, жан, жаратушы, ғалам жайлы ой толғаған Шәкәрiм ақынның шығармашылығы өзiнен кейiнгi қалған ұрпаққа бай қазына болып қала бермек.

Шәкәрiм – ақыл-ой, сезiм деңгейi ерекшеленiп, дербестiк дәрежеге жеткен, дараланған тұлғалық бейнесiмен, исламдық дiни пәлсапа мен қоса ғылыми тұжырымдар, абстракциялық ойлау мен логикалық жүйенi бiрiктiрген, рухани таза жан.

Абай толық адам болу үшiн керектi адами сабырлы ақыл, қажырлы қайрат, ыстық жүрек қажет дейді. Оның бiреуі кем болса, толық адам деп есептемейді. Ал Шәкәрiм  бұлтақырыпты өзiнше жаңа қырыннан көрсетуге ұмтылған:

«Мейiрiм», «Ынсап», «Әдiлет»,

«Шыдам», «Шыншыл», «Харакет»,

Түп қазығы: «Ақ ниет» –

Бұл жетеуiн ел қылу [52, 237 б.].

Абай талап, шыдам, қайрат, жұрек, ақыл сияқты адами сапалардың қатар болуын, адам бойынан бiрдей көрiнуiн қаласа, Шәкәрiмде, бұлармен қатар мейiрiм, ынсап, әдiлет, ақ ниет сияқты сапалық қасиеттердi уағыздау басым. Адами қасиеттердiң түп қазығын ол адалдық пен ақ ниетке келiп тiрейдi.

Адамның жан тазалығы, руханилығы оның болмыс кейпiнiң тартымдылығына әкелетiндiгiн дәлелдейдi Шәкәрiм. Ал шын әдiлет, шын махаббат адамға жаратушыны сүюарқылы, халықты сүю арқылы келедi, – дейдi ақын.

 «Ақ жүрек» ұғымы да Шәкәрiм өлеңдерiнде терең ойларды, идеяларды синтездеген ұғым. Бұл ұғым ақынның көптеген өлеңдерiнде кездеседi. Ақ жүректi адам тек әдiлетпен шындықты қалайтын адам. Ақ жүректi адам ешкiмдi алдамайды, өтiрiк айтпайды, сатқындық жасамайды. Әдiлеттiң ақ жолынан ауытқымайды. Адамзатты жақсылық пенөркениетке тек ақ жүректi адамдар ғана жетелейдi деп есептейдi ақын.

«Арлы ақыл» – жақсылық пен әдiлет жолына қызмет ететiн ақыл. Шын ақыл жаманшылықтан аулақ болады. Арлы ақылы бар азамат өмiрiнiң мәнiн елiне, жерiне қызметету деп бiледi. Арлы ақыл бiлiмдi, iскерлiктi, өнердi жасампаздық пен игiлiк жолына бағыттайды. Арлы ақыл иесi халқының бүгiнi мен келешегi үшiн қызмет етушi азамат депбiледi.

Адал еңбек, ақ жүрек, арлы ақыл бар жерде адам нәпсiсiне ие болады, әдiлетсiздiкке, арамдыққа, өтiрiкке, алдауға тосқауыл қояды. Осы үш құндылық арқылы адам түзужолға түседi. Адам жөнделсе - қоғам мен өмiр жөнделедi, жаратушыны шын сүю басталады деп тұжырымдайды. Мына бiр өлеңiнде ақын:

Ескiден қалған сөз терiп,

Өз ойымнан өң берiп,

Үйретудi жөн көрiп,

Түзетпек едiм адамды [52, 105 б.]

деп өзiнiң iзгiлiктi мақсатын ашып айтады.

Айла күш – айуандықтың ең жаманы,

Боқты боқпен жуғанмен ел түзелмес

Ар түзейтiн бiр ғылым табылмаса,

Зұлымдықты жалғанда әдiл жеңбес [52, 86 б.].

Мұнда ақын адамның бойында әдiлет, мейiрiм, ынсап, ақ жүрек, таза ақыл болмайынша, зұлымдық, әдiлетсiздiктер, соғыстар, зиянды қару-жарақтар, мейiрімсiздiктер, озбырлықтың жойылмайтынын дәлелдеп көрсетедi.

Шәкәрiм адам өмiрiн түзетерлiк әдiлет, ынсап, мейiрiм сияқты қасиеттердiң маңыздылығы қиянатқа жол бермейтiн бiрден-бiр құрал деп есептейдi. Сонымен қоса, iшкi дүниенiң мазмұндылығын адамды нәпсi сияқты тән құмарлығын тиюға одан бойды алшақ ұстауға тиiмдi жолдың бiрi деп, мына өлеңiнде былай дейдi:

Адамның сыртқы дене жаралысы,

Нәпсiсi айуанмен анық теңдес,

Бөлектігi – жалғыз-ақ таза ақылда,

Әлiң келсе, жол тап та осыны емдес! [52, 86 б.].

Шәкәрiм ақыл ұғымына терең мән бере отырып, таза ақыл ұғымын ұсынады.

Ақын «көз» ұғымын да жандандырып, бейнелі образ жасайды: «Бас көзiмен қарасаң, нәпсi – жалған, Анық ақыл көзiмен қарағанда, Өзiн берер қалыңға ол қызды алған [52, 50 б.] – дейдi.

Сондай-ақ ақын әдеттегі «ынсап», «нәпсі» ұғымдарына да жаңаша мән-мағына үстейді: «Нәпсi үйiнде байлаулы Ынсап жатыр, Мұның емiн, тегiнде, сол аша алған [52, 50 б.]. Яғни нәпсiнi тұсаулайтын – «ынсап». Өзiнiң iшкi жаман әрекеттерiне тосқауыл қоя алмаған адам нәпсiсiне де тосқауыл қоя алмайды. Ынсап, ұят, ар, сабыр, мейiрiм, талапсияқты тағылымды қасиеттердi дамыту арқылы нәпсiге тежеу салады.  Ақынның дерексіз заттарға жан бітіріп кейіптеуі – оның негізгі көркемдік жетістіктерінің бірі.

Шәкәрімнің алдына қойған үлкен мақсатының бірі – «түзу адам» мәселесі. Мұны ашудың оңай емес екенін ақын жақсы түсінген. Сондықтан ақын ең бірінші өзіне үлкенталап қояды, онысы білімін арттыру, көп іздену, еңбектену. Поэзиясындағы «түзу адам», «шын таза жан», «жақсы адам» ұғымдарының мәнін ашып, оларға үнемі баға беріпотырады. Осы ұғымдарды ашу ақынға оңай түспеді. Өлең сөзіне айрықша мән берген ақын, шығыс шайырларының өлең үлгісіне, қазақтың төл поэзиясына, орыс поэзиясыныңозық үлгісіне ден қойып, оны поэзиясында орнымен пайдалана білді. «Жақсы адам», «таза жан», «түзу адам» образдарын жасауда небір әдемі сөз қолданыстарын пайдаланады. Мысалы: «Шын таза жан», «таза ақыл», «таза ой», «шын сыр» сынды тіркестер бар.

Ақын поэзиясындағы сұлу да, әсерлі қолданыстар, логикалық дәлдік пен ойлау, тұжырым жасауда ақындық болмыс пен дүниетаным ерекшелігі көрінеді. Өлең өнерініңсыр, сымбатын, айшығы мен мазмұнын бірлікте ұстап көркемдеуде ақынның «сырлы сөзім сырды ашты» деген ойлы да, әуезді де, мазмұнды оралымы ақынның поэтикасыныңерекшелігін танытатын дүниелер. Осы тараптан ақынның поэма жанрында да қазақ әдебиетіне, поэзиясына қомақты туындылар әкелгені сөзсіз. Оның «Еңлік-Кебек» поэмасымазмұн мен түр жағынан, жанрлық деңгейімен сюжеті қызық, тақырыбы мен идеясы зор туынды.

Шәкәрімнің қазақ ұғымына жатық бай тілмен берілген әдемі сөз қолданыстарымен ойлы образдар мен сезімге толы өлең өрісінің бір ерекшелігі поэманың соңындатақырыпты қорытындылап, өз ойын айтып отырады. Мәселен:

Жігіттер, ендігі сөз  – менің сөзім,

Мәжнүннен аз-ақ кейін көрген күнім.

Мен ондай қызға ғашық болмасам да,

Ғарыппың дерті қалың, шын осыным [52, 396 б.].

Осындағы «ғарыппын» деген сөз әдетте сопылық поэзияға тән сөз саптау. Иассауидің «Диуани хикметінде» жиі қолданылады. Аллаға ғашықтық, «дидар көруге» ұмтылыс, міне, осы кезеңдегі терең толғанысты көрсететін сопылық поэзияның бейнелі де, астарлы сөздерін ақын орынды пайдалана білген. Осылайша «ғарыппын», «дерттімін» сөздерінақын өзінің халқына деген махаббатын бейнелеуде өте орынды қолданған.

Мұнда Мәжнүннің бейнесін беруде әділеттілік пен мейірімділік, тазалық ұғымдары арқылы идеалды, кіршіксіз таза жан бейнесін жасайды. Мәжнүн бейнесі – ақынпоэзиясының, шығармашылығының өн бойында көтерілген «таза жан» ұғымының толымды толық образға айналған үлгісі. «Шын таза жан тазалықпен, Тәңірісіне бармақ ол» деген жолдар – ақынның шағын лирикаларындағы ойдың заңды жалғасы. Ақын негізгі кейіпкерлер арқылы өмір, дүние, болмыс, жан, махаббат, жаратушы жөніндегідүниетанымын өзінің өмірлік мақсат мүдделерін айқындап көрсетеді.

Шәкәрімнің поэмалары – қазақ поэзиясында орны бөлек, ерекше туындылар. Оның қаламынан туған «Қалқаман-Мамыр», «Еңлік-Кебек», «Нартайлақ пен Айсұлу» поэмаларының өзіне дейінгі дастандардан өзгешелігі – мәселені фольклорлық не таза романтикалық түрде шешпей, жазба әдебиетке тән күрделі проблемаларды қоюымен қатар, оларды тарихи-әлеуметтік, әдеби-эстетикалық талаптарға сәйкес  шешуінде. «Қалқаман-Мамыр» мен «Еңлік-Кебек» – қазақ әдебиеті тарихында бұрын болып көрмегенқұбылыс, жаңа әдеби дәуірді туғызған шығармалар. Бұл поэмалар дәстүрлі махаббат тақырыбына арналғанымен, тақырып пен сюжетті меңгеруі жөнінде өзіндік дүниетанымын, қазақ қоғамына тән реалистік бағытын байқатты» [34, 11 б.].

Мысалы «Еңлік – Кебек» поэмасында жеке адамның жалпының шешіміне қарсылығы өлімге әкеліп тірейді. Өлім көпшілік қауым қолымен жасалады. Ақынның тазаойшылдық философиялық көзқарасы, тұжырымы поэманың прологы іспеттес. Осы шығармада дерексіз «ақыл» сөзін ақын деректі затқа балай отырып, бейнелі образ жасайды. Осындай бейнелі образдар мен айшықтауларды әрбір өлең жолынан келтіруге болады. Мұндай көркемдік компоненттерді орынды қолдану – шығарманың көркемдік сапасынарттыра түскен. «Ақылдың» адам өміріндегі маңыздылығын, мәнін айқындау үшін Шәкәрімде «таза ақыл» деген тіркес жиі қолданылады.

Шәкәрім дастандарындағы пролог пен эпилогтың атқарар міндетіне ақын мұрасын зерттеушілер де жетькілікті дәрежеде мән берген болатын. Поэмадағы «бал аштыру» эпизоды Кебектің тағдырына тікелей қатысты. Болашақ жайында болжау жасау, болатын оқиғаны алдын-ала біліп отыру тәсілі де ауыз әдебиетінен келе жатқан көркемдік әдіс. Ақын осы тәсілді дастанда ұтымды пайдаланған.

Р.Нұрғалиевтің: «Қазақ дастанында «Еңлік-Кебек», «Қалқаман-Мамырдан» кейін диалогты кең пайдалану дәстүрі қалыптаса бастады», [41, 240 б.] – дептұжырымдағанындай поэмада диалогтың орны ерекше. Екі кейіпкердің диалогы қазақ өмірі мен дәстүр, ғұрпын, екеуінің ішкі әлемін айқындауда маңызды орын алып тұр. Сонымен қоса, кейіпкерлер диалогында небір бейнелі оралымдар автордың танымы мен көркемдік шеберлігін танытады.

«Өнімсіз іс болмайды өмірге сеп», «Жақсы әйел жаман ерді түзетпей ме?», «Әрекетсіз отырмақ дұрыс болса», «Аз күндік арам жүріс аужал емес», «Тең көрмесең телміртіптентіретпе», «Келер істі жалғыз-ақ алла білер», «Бұлт шықпай жауа ма құры желге», «Ындыңмен ұнатсаң, бер қолыңды», «Ақыл салып бармағын сау қылуға» т.б. дегеноралымдар қыз бен жігіт диалогында көптеп кездеседі. Диалог-кейіпкерлердің адамгершілік пен адалдық, әділет махаббат жолындағы қиыншылықтарын, адами, имандылықжөніндегі ойларын автордың танымдық деңгейін танытуда зор қызмет атқарып тұр.

Адамның ішкі психологизмін көркем бейнелеуде дилогқа құрылған кейіпкерлер сұхбаты, мұңы, олардың ішкі әлемі, қоршаған орта әсері поэманың көркемдігін аша түседі. Ақын адам жан-дүниесінің қалтарыстарын, қат-қабат адам мінездерінің қайшылықты сәттерін, қоғам мен заман шындығын бірлестіріп, сан алуан түрлі салыстырулар менпайымдаулар арқылы шындық картинасын түзеді.  Негізгі оқиғаны бастамас бұрын оған дейінгі уақытқа шегініс жасау – ақын қаламына тән негізгі көркемдік ерекшеліктің бірі. Осы тәсіл арқылы Нартайлақ пен Айсұлудың арғы аталары арқылы толық қанды мағлұмат береді. Алда болатын оқиғаның бір сырын айта отырып, оқушысын соның сырынбілуге ынтықтыру көркем шығарманың негізгі жетістігі болса, автор осы тәсілді ұтымды пайдалана білген. Ақын:

Мен бардым сол Ақтасқа түлкі қағып,

Үңгірде өткенді ойлап тұрдым бағып.

Тастағы қырау еріп күн нұрымен,

Тастан да, көзімнен де жас кетті ағып [52, 312 б.].

– дей отырып, оқиғаның  күрделі де трагедиялы екендігін алдын-ала байқатады.

Дастанның көркемдік кестесін толықтыра түсетін әдістің бірі – кейіпкер сөзі мен автор сөзін орын-орнымен пайдалану. Ақын негізгі оқиға желісін  автор сөзіментолықтырып отырады.

 Нартайлақ – үлкен махаббат иесі. Автор оның бойындағы сүйген жарға деген адал сезімін, бойындағы адамгершілік қасиеттерін  жастарға үлгі етеді. Кейіпкер сөзі мендиалогтың дастандағы көркемдік қызметі кейіпкер жан-дүниесін аша түседі. Оған Барғана мен Күнсұлу арасындағы диалог мысал бола алады.

Сондай-ақ кейіпкерлер мінезін ашуда, қазақтың тұрмысын, мал шаруашылығымен айналысқан тіршіліктен аз-маз белгілер, салт-дәстүрлерді аңғартатын сөздер, бейнеліоралымдар эпитет, теңеу,  метафоралар жиі ұшырайды.

Дастандағы кейіпкер сөзінен авторлық ұстаным айқын танылады. Ақынның кейіпкері  – құран негізін білетін, имандылығы күшті, түсінік-танымы терең адам. Өлім аузындажатқан Мамыр бойындағы сабырлылық, өлімді заңдылық деп қабылдау, артында қалған Қалқаманға өмір тілеу, Көкенайға барар жерінің бір екенін ескерту, иманын үйіру –оның бейнесін толықтырар сурет. Дастандағы шымыр құрылған диалог пен кейіпкер сөзінен заман келбетін, адамдардың ішкі жан дүниесіндегі әртүрлі сезім күйлерін (психологизмін), оқиғаның шиеліскен тартысын айқындауға болады.

Осындағы «Аз ақыл» тіркесі адамның ішкі сапасының дұрыстығы мен кері жақтарын ашып, айқындап көрсетуде орынды қолданылады. «Ақыл» сөзінің өзін жақсы сападажәне кері істерге бұратын бағытта да болатынын көрсетеді. Ақын мазмұнды бейнелі де, әсерлі тілмен ой мен тілдің үйлесімділігін сапалық дәрежеде береді. Әрбір шумақтыобраздылылық пен беріп, ұғымның мәнін, мазмұнын әсерлілікпен жеткізеді. Өлеңдердің әр шумағындағы сөз бен ойдың жымдасуын сөз сұлулығымен мазмұн тереңдігіненкелісімділікті көреміз.

Дастандарындағы  эпилог та, пролог та негізгі оқиғаға қызмет жасайтындықтан, олардың екеуі де негізгі оқиғаны толықтара түседі. Мұндағы ақыл, тағдыр, нұр, тән, жандеген әрбір жеке ұғым терең мағыналы, мазмұнды кең шеберлі танымдық дүние әдемі поэтикалы бейнелі суретпен өлең өрнегін жасап тұр.

Яғни, ақын поэзиясының басты кейіпкері адамның ішкі жан дүниесінің құндылықтары әртүрлі образды түрге еніп, ақын поэтикасының көркемдік келбетінің ерекшелігінайқындайды да, әрбір ұғым, категория бір-бір образды поэтикалы күйге түседі. Мәселен: ақыл, жан, тән, нұр, зұлымдық, айла, тағдыр бейнелі образға еніп әрқайсысын жекеәрекетпен сипатқа ие болады.

Сөйтіп ақыл бере алмай адал көмек,

Зұлымдықпен адамды адам жемек.

Адал еңбек, ақ пейіл, мейірім жоқ –

Осы болар таза ақыл өлді демек.

Сондықтан адам – залым, әлемге жай

Ебін тапса, қоймайды ешкімді сау [52, 156 б.].

Әсіресе ақын поэзиясында адал еңбек, ақ пейіл, мейірім концепциясы осы өлеңінде шешімді роль атқарып тұрғаны анық.

Шәкәрімнің Меккеге  қажылық сапарынан кейінгі жазылған өлеңдерінде өзгеше бір сипат көрініс тапқан. Бұл әсіресе, «Иманым» атты жинағындағы өлеңдерінің сыры менмазмұнынан, ақындық шеберлігінен танылады.

Сопылық ұғым, түсініктерді ой қорында қорытып ұлттық туынды ретінде тудырып, әдеби поэзиялық, поэтикалық өлең өрнегін салады.

Бұл тақырыпта ой-танымды ұштайтын терең мағыналы өлеңдері арқылы жаратушы, махаббат, имандылық, ізгілік, т.б. мәселелерін жырлайды.

Өмір сырын көздесең,

Жарға шоқын, жаннан без.

Сыр қаласын іздесең,

Сырлы сұлу тамнан без, [52, 229 б.]

деген терең мәнді өлеңдерінде астарлы да, бейнелі мағыналы ой мен сөздің сабақтастығы көрінеді.

Ол ізгілік жолындағы таза ниетті, жаратушысын сүйетін, мейірім мен тәубәшіл, қанағат иесі ретіндегі бейнесін ақын «шын таза жан» деген кейіпкері дәрежесінде береді. Ал енді зұлымдық пен айланы, нәпсі мен байлыққа құмартқан, өтірікші, күншіл адам кейіпіне «ақ жүрек пен таза ақыл», адал еңбектің иесін қарсы қояды.

Жалпы, «махаббат дертіне» шалдығу, «ғаріптік күй» кешу, санаға салмақ түсіріп, жүрегіне мұң мен зар шектіру жан әлеміңді байлап, матап өз кеңістігіне қарай үйіріпжететін ғаламат бір күшке тең құбылыс. Шәкәрім жырлаған Мәжнүн бейнесінде бұл фәниден рахат таба алмаған жұмбақ жан бейнесінде сомдалып, осы халге түсуіне себеп –Ләйліге ыстық ықылас пен құдіретті сезімнің әсерінен пендеуи тіршілік рахатын тәрк еткен, мәңгілік махаббат дертіне бөленген бақытты жан образы көрінеді.

Бұл тұрғыда Шәкәрімнің сопылық дүниетанымы, сопылық поэзияның өрнегі анық көрінеді. Қос ғашықтың ішкі дерттерінің күштілігі соншалық, олар нәпсілікқұмарлықтан жан ләззатын жоғары қояды; қандайда пенделіктен ада, биік бір рухани тазалық қана олардың махаббат құштарлығын тояттатып, бақытқа кенелтеді. Адамгершілікті, руханилықты, сопылықты дәріптеуде Шәкәрім теңізден маржан сүзгендей небір астарлы сөздерді  тамаша пайдаланып, өз шеберлігін айқын таныта білген. Сондай-ақ, Шәкәрім ақын бұл қасиетті «іштегі от», «іштегі жалын», «іштегі дерт» сөздері арқылы да көрсете білген: «Іштегі ғашықтықтың қызуы өтіп, Ләйлінің бара жатыр үстіжанып». «Ләйлі-Мәжнүн» дастаны – он бір буынмен жазылған поэтикалық қолданыстар мен бейнелі оралымдарға бай туынды.

Өлең өрнегіндегі сұлу да, әсерлі қолданыстар, өлең өнерінің сыр, сымбатын, айшығы мен мазмұнын бірлікте ұстап көркемдеуде ақынның «Сырлы сөзім  сырды ашты» деген ойлы да, әуезді де мазмұнды оралымы ақынның поэтикалық ерекшелігін танытады. Әрбір жеке сөздердің мағыналық құрылымын кеңейте отырып, ақын жаңа сөзтіркестерімен жаңа ұғымдар жасайды. «Шын асық», «шын нұр», «таза ой», «таза жан», «тәтті тіл», «от жүрек», т.б. сөз тіркестерін жеке сөздер мағынасынан кең ұғымдарбейнелілік пен жаңа поэтикалық образдар жасайды.

Поэмалар сюжеті кейіпкерлердің ішкі психологиясына, жан бостандығы, махаббат, адалдық, әділеттілік іздеуге құрылған. Поэмаларында тұрмыстық, күйінің белгілері азкөрініс береді, тіптен жоққа тән. Адамдар қарым-қатынастары тұрмыстық деңгейде емес, кейіпкерлердің рухани дүниесін, еркіндігін ашуға бетбұрыс жасаған туындылар. Кейіпкерлер іс-әрекетінен адами ішкі қалыптың сапалы тұстарын айқындайды. Ақын қай тақырыпты алса да махаббат мәселесін алғы кезекке шығарып, махаббат мәнін ашудаАллаға, адамға, елге, жалпы адамзатқа, жерге, елге, деген ақын жүрегінің ыстық ықыласы мен ізгілігін танытады.

Оның бірде-бір басты кейіпкері қоғам ағымының, қоршаған ортаның ықпалына кіріптар емес. Себебі, олар рухани жан дүниенің деңгейімен ғана іс-әрекетке баратын, өмірлік көзқарастары адам сүюге, жаратушыға деген ықыласқа ден қойған жандар. Өйткені ақынның дүниетанымымен көзқарастары, ақындық принциптері мен көркемдік әлемісуреткердің өзіндік даралық дүниесін аңғартады. Ақынның қолтаңбасы өзгеше.

Ақын бірде-бір кейіпкерінің сыртқы портретін ұзақ суреттемейді. Қысқа ғана суреттеп, келте қайырып отырады. Себебі, ақын кейіпкерлерінің ішкі жан дүниесіне терең мәнбереді. Ішкі дүниені суреттегенде ой дүниеге, ішкі танымға, оның небір қалтарыстары мен сырларына үңіледі. Ақынның шеберлік әлемінің небір ой образдар мен тәсілдердіәдемі қолдана білгеніне тәнті боласыз.

Шәкәрім поэмаларында кейіпкерлерінің рухани әлемін, оның жан күйзелісін, психологиясын, терең сезімдерін, қоғамдық құбылыстармен салыстырып көрсете білген. Адамның даму, жетілу, рухани әлемі, өзін-өзі тану деңгейінде ақын поэма сюжетінде жатық берген. Себебі, ақын адамның күрделі де, құбылмалы жан әлемінде махаббаттың, ізгіліктің рухани тазалықтың, қоғам, заман ауқымынан биіктігін дәлелдей көрсеткен.

Аң да, құс та, жел де, ай да, жұлдыз да Мәжнүн дертіне қосылып жабырқайды, мұңаяды. Мәжнүн ішіндегі дертінен өзі айрылғысы келмейді. Ол осы күйіп-жанған, зарланған, есі ауған күйінен, бейнетінен ләззат алып, бақытқа кенелді. Өзі бар ішкі болмысымен, бар жан-тәнімен осы күйді қалайды. «Жолдасым – бейнет болсын, жауым –рахат» деген Мәжнүн махаббат күйіндегі халінен, өзіне ғана аян жан ләззаты мен рахатынан жұбаныш табады. Сонымен, Мәжнүн бейнесінен жаратқанның махаббат сипатынаннәр алған, адамның ең бір сәби кезеңіндегі қалпын, жан тазалығын, пәктігін сақтаудың да белгісін көруге болады. Мұндағы «Ішкі от», «іштегі дерт» «іштегі жалын», «ішкіқайғы», т.б. тіркестер адамның ғашықтық кейпін суреттеуде кейіпкердің жан дүниесін, сезім күйін аша түскен.

Иассауидің Аллаға ғашық болудың жолдарын қиыншылығын, мехнатын суреттейтін «іштегі от,» «ғашық дерті», «ғашық оты» т.б. сияқты тіркестер де поэмада ғашықтықсезімнің мәнін ашуда ұлттық қолданыс табады. «Ғарыппін», «дерттімін» дейтін сопыларға тән бейнелі сөздің Ләйлі мен Мәжнүн монологында жиі қолданылса «ғаріп» сөзі бірдекейіпкер сөзі ретінде, енді бірде автор сөзі ретінде пайдаланып отырады. Бұл сөзді кімнің аузына салса да ақын сол кейіпкерлердің жай-күйін білдіріп отырады. Ғашықтардың «ғаріп» күйге түскенін жырлаған Шәкәрім ақын өзін де «ғарып» санайды. Дастанда адам сезімін жеткізуде табиғат көрінісі маңызды орын алады. Кейіпкерлердің ішкі иірімдерінкөркем игерудің тетігі ретінде табиғатпен тілдестіру ерекше қызмет атқарып табиғатпен кейіпкерлердің жан толқыныстары арасында ерекше байланыс көрінеді.

Сондай-ақ ақын бір-біріне кереғар ұғымдарды параллел қолдануға шебер. Дос пен жау, жақсы мен жаман, ащы мен тұщы, қыс пен жаз, т.б. кереғар ұғымдарды бірін-бірітолықтыру үшін қатар пайдаланып отырады да  «Жақсы» сөзінің мәнін арттырады. Адамның ішкі сезімін суреттегенде адамшылық пен арлылық, ізгілік, махаббат, сабырлылықты, осыларға қайшы келетін нәпсі, құмарлық, ашу, еріншектік сияқты адами сапаны кері кетіретін ұғымдармен үнемі теке-тірестіріп, салыстырып, сақтандырыпотырады. Бұл – ақын поэзиясына ғана тән өрнек пен нақыш.

Ақын поэзиясының көркемдік дәрежесін арттыратын адамның ішкі әлемі мен сыртқы дүниенің әдемілік, нәзіктік пен ізгілік, зұлымдық пен әділетсіздіктер қатар түзіліп, салыстырылып, осылардың толық картинасын ашу мақсатында ақын шеберлігі мен дүниетаным кеңістігі айқын көрініс береді. Оның шығармашылығы адам болмысыныңжаратушымен жарасымдылық табудың, табиғатпен үйлесімділік табудың көздерін көрсететін үлкен арнаның бірі екенін аңғарамыз. Ақын поэзиясы мен философиясыжаратушыны сүю арқылы адам мінін түзеуді үйретеді.

«Шәкәрім поэзиясындағы рухани құндылықтардың бейнеленуі» деп аталатын үшінші бөлімде ақын туралы тың деректер ғылыми айналысқа енгізіліп, Шәкәрімніңбалаларының тағдыры жайлы соңғы жылдарда табылған мағлұматтар сарапталады.

Сондай-ақ баласы Ахаттың Шәкәрім ақынның мол мұрасын ұрпаққа қалдырудағы сіңірген еңбегі сөз болды. Оның кеңестік жүйе кезінде-ақ Шәкәрім еңбектерін Ұлттықкітапхана және Ұлттық академияның кітапханаларына өз қолымен тапсырғаны анық.

Ақын «Мұтылғанның өмірі» деген шығармасы – қазақ поэзиясының арғы-бергі тарихындағы адамның жас ерекшелігі туралы жырлардың дәстүрлі жалғасы. Мұнда балажасынан қартайғанға дейінгі өмір белестерін көркем бейнелей білген ол қазақ қоғамының баладан білім емес, билік күткен мінезін де ашық көрсетеді. Болыстықты өз еркіменқаламағанын, оның елдің қалауымен жасалғандығын ашып айтқан ақын сол болыстықтың салған залалын да жасырмайды. Ел ішіндегі берекесіздіктер ақынды бей-жай қалдыраалмайды. Оны ақынның «Жүрекке төгіп қанды ірің», «Ағызды ірің жарадан», «Жарылды жүрек көргенде», «Қан ағызса мұртымнан», т.б. сынды бейнелі тіркестерінен көреміз.

Ақынның «Екінші түні қалғанда» өлеңінің көркемдік ерекшелігі – дәстүрлі эпикалық дәстүрді жалғастыруында. Жеке тағдыры арқау болған толғауда кейіпкер мен қоңыраттың диалогы арқылы кейіпкердің жай-күйі сипатталады. Бұрын соңды ақын өлеңдерінде кездеспеген бұл сарын дәстүрлі төл әдебиетіміздің ақындық талантпен, жаңаөрнекпен қайта жаңғырған түрі.

Шәкәрімнің ел бірлігін сақтау, халқының білімді, ғылымды болуын аңсаудан туған өлеңдерінде ел бірлігін сақтау жауапкершілігін алға тартады. Билік мақсаты елдің игілігіемес, керісінше оны жаныштау, қорқыту мен тонау екендігін сездіреді. Ақын өлеңдері арқылы осы құбылыстарға қарсылық білдірді. Адам бақыты білімде, еңбекте, арда жәнеотбасы ынтымағында деген идеяны уағыздады.

Екіншіден, ақын қазақ жұртына тән бойкүйездік пен еріншектіктік, қорқақтықтың халық болмысына тигізетін зиянын баса айтты. Сол себепті өзгеріп жатқан дүниегежаңаша қарауға және дұрыстыққа ілесе алмай, артта қалып қою проблемасы туындауы мүмкін екенін көре білді және одан сақтандырды. Үшіншіден, қазақ халқыныңдіншілдігінің осалдығынан. Жаратушыны тану, ақиқатты және жаңашылдықты білуде, оларды өмірлік принципке айналдыруда қабілетсіздік көрсететін тұстары көп депкөрсетеді. Төртіншіден, кемшіліктердің бірі – руға бөліну, татулықтың аздығы. Бұлар отаншылдыққа, ел сүйгіштікке кері әсерін тигізуде, – деп білді. Бесіншіден, халықтыбасқарып отырған төбе топтың, халық еңбегін жеп, алдап, сатып отыратындығына қатты қынжылып, мұндай кертартпа құбылыстар қазақ болмысына кері әсерін тигізеді, – депқорытынды жасайды.

Кезінде Шәкәрімнің қазақ баспасөз беттерінде оның ішінде «Айқап», «Қазақ» газет-журналдарында көптеген мақалалары жарияланып тұрған. «Білімділерден бес түрлісөздің шешуін сұраймын» мақалалары жарияланған.

«Би һәм билік туралы», «Қазақта ай аты жоқ», «Ашық хат», «Семей обылысына қараған барша қазақ ағайындарына ашық хат», «Сын әм сынауды сынау», «Сөз таласы», т.б. еңбектерінде қазақ қоғамының дамуының әлеуметтік-саяси мәселелерін қозғайды. Ақын елді жөндеудің басты  жолы билікті жөндеу деп біледі. Әділетті билік қана ел мүддесінкөздейтін бір шараларды жүзеге асырады. Сондықтан билікке шын таза жандардың, білімділердің отырғаны абзал деген ұранды уағыздайды.

Би мен билік жөнінде билеуші мен биліктің ара қатынасын ашып, қазаққа тиімді жолдарын көрсетеді. Қазақ халқының мақсат-мүдделеріне сай келетін биліктіңмаңыздылығына мән береді. Халықтың көкейкесті мәселелерін шешуге қабілетті, биліктің тиімді жағына назар аударады.

Сондай-ақ сын мәселесі, сын мәдениеті, сынның сауаттылығы жөніндегі ойлары да бүгінгі күні де мағынасын жоймақ емес.

Шәкәрімнің шығармашылығында ерекше ден қоятын тақырыбы – ғылым. Өмірінің соңына дейін оқу мен ізденіске, дүниенің терең тылсымына мән беріп, ой жүгірткенақын ғылымның маңыздылығына айрықша мән берген.

Сондықтан Шәкәрім ғылым жөнінде адамға ең керегі жан тазалығы, ар тазалығы деп есептейді.

Сондай-ақ осы бөлімде ақынның «Жар», «Жаратушы» ұғымдары талданады. Ен далада Саятқораны тұрақ еткен кезеңіндегі Шәкәрім шығармаларының табиғаты бөлек. Оқшаулану, айнала дүниеден безіп тек Жаратушыдан ғана медет табу – биік рухани дамудың өз ортасымен қайшылығынан, сәйкестік таппай дағдарысқа ұшыруынан туатыныбелгілі.

         Шәкәрімнің өзіне  дейінгі бүкіл рухани дәстүрді сіңіре отырып, өзінше бөлек көркемдік әлем жасағандығының куәсі – Жаратушы, Жар ұғымдарын көркем бейнелеу.

Ғаламның небір тылсымдық күштерін, жан мен тән, әлем жайлы ғаламат ойларын адамзат баласына сыр етіп, айтып, жазып кеткен Шәкәрім мұрасының дені Саятқорадажазылғаны белгілі.

Көп үшін тілек тілеу Алладан ізгілік пен махаббат аңсап, ел санасын жақсартатын руахани нұрды, сәулені сұрау Шәкәрім өлеңдерінің  мағыналы да, мазмұнды бөлекбітімін құрайды.  Халқының құрсаулы қамыттан көтеріле алмай жатқан езілген еңсесіне демеу боларлық күшті жаратушыдан тілеу оның толысқан, рухани кемелденгеншағындағы тұжырымдарын танытады. Бұл кезеңдегі Шәкәрімнің  өлең өрнегінің бөлектігі мен ой сұлулығы философиялық ұғымдарды суретті де, бейнелі іші мен  сыртыжымдасқан туындыларға айналдыра білгендігімен құнды.

Ақынның  «Жарға жетсем болғаны» дейтін ой түйініне үңілсек, жаратушы образын бейнелеудегі асқақ та биік те ізігілікті зор махаббатты сезінесіз. Жаратушыны өзтанымы арқылы оқырман жүрегіне жеткізу – Шәкәрім поэзиясының лейтмотиві.  Сонымен қоса, адамның жаратушысына деген ғашықтығы арқылы ізгілікке құштарлық сезімімен дүние тазалығының шыңы махаббат  екеніне көз жеткізіледі.

Мұндай өлеңдерде қазақ ауыз әдебиетінің дәстүрлері, шығыс әдебиетінің желісі, Құран Кәрімдегі адам сүю, алла сүю сарындары қатарласа үйлесімділік тауып жатыр.

Барлық діндердегі адамгершілік, мораль тақырыбына терең мән бере отырып, барлық  діндердің ортақ құдіреті – «Жаратушы – Құдай» мәселесін биік қояды. Бұл тұрғыдаақын дүниежүзілік жалпы адамзаттың даму тарихын білгенін  көруге болады. Адамның жан-дүниесі, көңіл-күйі, ниет-мақсаты жаратушыны cүюге бағытталса, сонда ғана адамшын ләззаттың, шын махаббаттың шуағына шомылады.

 Шәкәрiм танымындағы «жаратушы», «жар», «хақиқат», «шын» деген сөздер – «Құдай» ұғымын бередi. Оның шығармашылығында осы сөздер жиi қоданылады.

Көрем десең жарымды,

Мас бол, жүрек тазала.

Өртеп жiбер барыңды

Қарсы ұмтыл қазаға [52, 238 б.].

Немесе:

Жарға ғашық болғаныма

Таңданатын түк те жоқ,

Жер жаралмай тұрғанында

Менде асықтың нұры бар, [52, 253 б.].

– деген өлеңнің алғашқы шумағындағы «мас бол, жүрек тазала» деген тiркестегi «мас» сөзi «ойға шому» ұғымын бередi. Шәкәрiмнiң жаратушы жайындағы сырлы ойларыпоэзия тiлiмен әдемi сурет болып көркемделген.

Ақын өлеңдерiнде «шын» сөзi жиi қолданылады. Адам бойындағы қасиеттердiң «шынын», «шын таза жан», «шын сүю», «шын сыр» сөздерi арқылы өрнектеп, оны қоғамныңжылдамдығымен астастырып, «шын дiн», «шын асық», «шын нұр», «шын хақиқат» деген ұғымдарға ұластырады.

Өзiнiң ерекше жаратылысымен, iшкi көңiл көздерiмен ақын – құдайды танып бiлуге ұмтылған «шын асық», жоғары сезiм иесi. Оның танымындағы «нұр» сөзінің мәнісітереңде. Өлең сөздеріне әдемілік пен ізгіліктің, жаратушы мен адам арасындағы нәзік байланысты сездіретін «нұр» сөзінің қолданысы ақын шығармашылығының руханикөркем деңгейін ашуда ерекше өң береді. «Нұр» – сөзі Алладан келер мейірімділік, шындық, сұлулық, ізгілік ұғымдарының мәнін жинақтап, көркемдік жүк көтеріп тұр.

Сонымен Шәкәрім шығармашылығындағы адам болмысының Жаратушымен жарасымдылық табуын уағыздаудың мәні: Адам аллаға, ынсап пен еңбекке ұмтылса ғанажөнделмек. Жаратушыны, алланы, тәңiрдi сүю арқылы рухани тазаруға жетуді уағыздау – Шәкәрiм поэзиясының негізгі өзегі. Осыны жеткізудегі ақын қаламынан туған тың сөзсуреттері мен ой образдары оның поэтикалық ерекшелігін айқындайды.

Қорытындыда зерттеу жұмысының барысында алынған ғылыми нәтижелер мен тұжырымдар жинақталып түйінделді. Ең басты тұжырым өз дәуірінен озып ой айтқанақын шығармашылығының поэтикасы сан түрлі көркемдік амал-тәсілдермен бай екендігі сипатталды. Қаламгерлік мақсатының негізгі арқауы – түзу адам тәрбиелеу жолыніздеу. Сыртқы орта болып жатқан түрлі оқиғалар ықпалында емес, адамның ішкі дүниесінде өтетін сапалық өзгерістердің мәнін айқындау арқылы көркемдік әлем жасау –Шәкәрім шығармашылығының негізгі ерекшелігі. Сол арқылы ұлтын, жерін сүйген, жалпы адамзатты сүйген адам тұлғасының дамуына әсер ету үшін өлең сөзді көркемдік қаруету міндетін көздеген. Сондықтан да ақын өлеңнің мәні мен мағынасына, бүкіл көркемдік сапасына аса үлкен талап қойған, өзі де солталап деңгейінен табыла білген.

Шәкәрім мұрасының құндылығы – оның рухани бастау көздерінің күрделілігінде. Ең алдымен ол өзі өсіп өнген қазақ жұртының халықтық мұрасын терең меңгеріп, асылынбойына жинақтаған. Сондықтан да рухани жетілу жолындағы алған өзге әсер ықпалдарының ізгі үрдісін халқының қажетіне жарата алған. Шәкәрім адамның ізгі қасиеттеріндамыту жолдарын айқындап, бұл тұрғыда адамзаттық игі дәстүрлерге сүйенеді. Мысалы, барлық діндердің мәнін дұрыс бағалай отырып, қазақ жұртшылығы үшін мұсылмандықжол құран ілімі дейтін тұжырымды ұстанған. Сол арқылы «Жар», «Жаратушы» ұғымдарын жаңғыртып, оны бүкіл дүние тіршліктің түп негізі етіп көрсетуге дейін көркемдеген. Ақын поэтикасына әсер еткен орыс әдебиетінің игі әсері Пушкин шығармашылығын аударып жалпы адами құндылықтарды бағалаудағы ортақ ойларының үйлесімтапқандығынан көрінеді. Ақынның көлемді эпикалық туындыларындағы тың ізденістер мен өзгеше өрнектер көркемдік амал-тәсілдер ақынның әртүрлі поэзиялық жанрлардағыкөркемдік ізденістерін айғақтайды.  Жинақтай келгенде, зерттеу нәтижелері көрсеткендей Шәкәрім поэтикасы – сан-алуан суретке толы, өмір құбылыстарын көркемайшықтаған күрделі сала. Оның сырларына үңіліп, философиялық, психологиялық, тарихи себептерін ашу әлі талайіргелі зерттеулерге негіз болары анық. Біз өз мақстамызтұрғысынан ғана ой тұжырымдар түйіндедік.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

Бөкейханов Ә. Түрік, қырғыз, қазақ һәм хандар шежіресі (1911 жылы
басылып шыққан кітап жайлы) // Қазақ, 1913. 28 сәуір №12 («Қыр баласы» деп қол қойған).

Байтұрсынов А. Ақ жол: Өлеңдер мен тезистер, публистициалық мақалалар мақалалар және әдеби зерттеулер (Құрастырушылар  Нұрғалиев Р.). – Алматы: Жалын, 1991.– 464 б.

Мұхаметханов Қ. Шәкәрім (өмірі мен творчествосы жайында) // Қазақ әдебиеті, 1988. 15 сәуір.

Әуезов М., Аймауытов Ж. Абайдан соңғы ақындар // Абай, 1993. №5. Б. 45-52.

Базарбаев М. Көрікті ойдан – көркем сөз. Алматы: Рауан, 1994. – 367 б.

Орда Г. М.Базарбаев мұрағатындағы Шәкәрім туралы құжаттар // «Орталық Азия аймағы: өткені мен бүгіні» Халықаралық ғылыми симпозиумның материалдары» Ақ Орда», М.О.Әуезов атындағы ӘӨИ. – Алматы: Нұр, 2006. – Б. 366-371.

Орда Г. Шәкәрімтанудың негізін салушы // Шәкәрім әлемі, 2006.  №3. Б. 49-53.

Күмісбаев Ө. Шәкәрім, Мағжан және Мүсілім Базарбаев // Президент және халық. – 2007. 18-мамыр.

Дуисенбаев Ы. Худайбердиев Шакарим. В кн.: Краткая литературная энциклопедия. – Москва, 1975.

 Магауин М. Кудайбердиев Шакарим. В кн.: Поэты Казахстана. Серия Библиотека поэта. – Москва: Советский писатель. Отд. Ленинград. – 1978.

Мұхаметханов Қ. Ақын Шәкәрім Құдайбердіұлы // Семей таңы. – 1988. 15-16 сәуір.

Шәкәрім шығармалары // Семей таңы. – 1989. 21 ақпан.

Құдай деген сөзден сақтасын // Қазақ әдебиеті. – 1989. 17 наурыз Б. 10-11.

Шәкәрім (Өмірі мен творчествосы жайында) // Қазақ әдебиеті. – 1988. 15 сәуір.

Шәкәрім шежіресі // Қазақ әдебиеті. – 1989. 14 шілде Б. 10-11.

Елеукенов Ш. Қайтып оралған қазына. Шәкәрім ақынның өмірі мен творчествосы жайында» // Социалистік Қазақстан. – 1988. 14 сәуір.

Базарбаев М. Новая встреча с поэтом // Казахстанская правда. – 1988 27 июля.

Сәтбаева Ш. Бұрын зерттелмеген еңбек // Қазақ ССР ҒА. Хабарлары. Тіл, әдебиет сериясы. – 1988. –  №3. – Б. 3-20.

Сәтбаева Ш. Достық жаршысы (Шәкәрім Құдаайбердиевтің туғанына 130 жыл) // Социалистік Қазақстан. – 1988. 29 шілде.

Мағауин М. Шәкәрімнің ақындық желі // Лениншіл жас. – 1988. 15 сәуір.

Мағауин М. Шәкәрім Құдайбердиев поэзиясының Семей облысында өтетін күніне орай // Қазақ әдебиеті. – 1988. 15 шілде.

Мағауин М. Ғаділетті жүрегі бір қозғалған (Ш Құдайбердиевтің туғанына 130 жыл) // Білім мен еңбек. – 1988. №7.

Мағауин М. Абайдың ақын інісі // Жұлдыз. – 1988 №8. 178 б.

Мағауин М. Шәкәрімнің шеберлігі // Жұлдыз. – 1988. №10. – Б. 178-185.

Тәжібаев Ә.,  Сәтбаева Ш. Шәкәрім Құдайбердиев // Кітапта Құдайбердиев Шәкәрім.  Шығармалары Өлеңдер, дастандар, қара сөздер. Алматы: Жазушы. –  1988. – Б. 5-24.

Мырзахметов М. Ақын тойы (Ш Құдайбердиевтің Семей облысындағы күндері) // Қазақ әдебиеті. – 1988. 5 тамыз 13 б.

Нұрғалиев Р. Шәкәрім Құдайбердиев Ақын, тарихшы, философ, композитор // Арай. – 1989. №6. – Б. 16-18.

Нұрғалиев Р. Возвращение поэта // Заря. – 1988. №8.

Базарбаев М. Шәкәрім ақын // Жұлдыз. – 1989. №12. –Б. 192-197.

Елеукенов Ш. Жаңа жолдан. – Алматы: жазушы. – 1989. – 319 б.

Бердібаев Р. Шежірелі Шыңғыстау (Шәкәрімнің тойынан соң) // Лениншіл жас. –  1988. 23 тамыз.

Бердібаев Р. Елеулі рухани олжа // Қазақстан мұғалімі. – 1988. 12 тамыз.

Сүйіншалиев Х. Ақынның оралуы // Орал өңірі. – 1988. 23 тамыз.

Жұртбаев Т. Ақ бостандық туғызған азаматтар (Шәкәрімнің «Әділ мен Марияның бір жылдық өмірі» атты прозалық шығармасы жайында) // Жұлдыз. – 1988. №11, Б.110-111.

Жұртбаев Т. Шырмалған шындық немесе бір тергеудің тарихы. Кітапта Бес арыс (Естеліктер, эсселер және зерттеу мақалалары). Кұрастырғандар Әшімханов Д. Алматы: Жалын, 1992. – Б. 128-176.

Кумисбаев У. О дастане «Лейла-Меджнун» Шакарима Кұдайбердиева. В книге Казахская и персидско-арабские литературные связи Алма –Ата: Наука 1989, 136 с.

Қыраубаева А. Мен сорлы жоққа ғашық болып өттім (Шәкәрімнің Ләйлі – Мәжнүн дастаны) // Кітапта Қазақ әдебиеті тарихының өзекті мәселелері (Ғылыми мақалаларжинағы). Алматы. – 1993. – Б. 33-39.

Есім Ғ. Хакім Абай (Даналық дүниетанымы). – Алматы: Қазақстан. – 1994 жыл 198 б.

Есім Ғ. Мұтылған философиясы // Кітапта Сана болмысы (Саясат пен мәдениет туралы ойлар). – Алматы: Ғалым. – 1996. – Б. 114-120.

Есім Ғ. Заман өткен сайын адамның адамшылығы түзеліп бара ма, бұзылып бара жатыр ма? Шәкәрімнің сауалына жауап // Абай. –  1994. №4.

Есім Ғ. Білімділерден бес түрлі сөздің шешуін сұраймын // Абай. – 1998 №2. – Б. 9-14

Әбдіғазиев Б. Шәкәрім Құдайбердиев. Творчестволық өмірбаяны (методикалық нұсқау). – Алматы: Қазақ университеті 1989.

Әбдіғазиев Б. Шәкәрім дастандарының дәстүрлі арналары (ақын поэзиясы туралы) // Қазақ ССР ҒА. Хабарлары. Тіл, әдебиет сериясы. – 1990, №3. – Б. 41-47.

Әбдіғазиев Б. Асыл арна. – Алматы: Қазақ университеті. – 1992.

Әбдіғазиев Б. Шәкәрім ақын // Түркі дүниесі. – 1995, №106. – Б. 38-39.

Әбдіғазиев Б. Шәкәрім шығармаларының дәстүрлік және көркемдік негіздері. – Алматы: Кенже пресс, 2000. –  216 б.

Әбдіғазиев Б. Шәкәрім шығармаларының дәстүрлік және көркемдік негіздері. Филология ғылымының доктор ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация. Алматы, 2001.

Тілеуханова А. Шәкәрім шығармаларындағы шеберлік таным бірлігі. Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияныңавторефераты. – Алматы, 1995. – 28 б.

 Айтпаева А. Шәкәрім Құдайбердіұлының діни-этикалық көзқарасы. Философия ғылымының кандидат ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияныңавторефераты. – Алматы, 1996.

 Әбдірасылова Г. Шәкәрім Құдайбердіұлы адам мәселесі. Философия ғылымының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның авторефераты. –Алматы, 1997.

 Аюпова Г. Этические наследия Ш. Кудайбердиева в свете казахских литературных связей и традиций. Дисс. на соиск. учен. степ. кандидата филологических наук. – Алматы. – 1997. – С. 25.

 Құдайбердіұлы Ш. Иманым. – Алматы: Арыс. – 2000. – 92 б.

 Шәкәрім Құдайбердиев. Шығармалары: Өлеңдер, дастандар, қара сөздер. Құраст. М.Жармұхамедов, С. Дәуітов, [А.Құдайбердиев]. – Алматы: Жазушы, 1988. – 559 б.

 Сыдықов Е. Мәдени-тарихи мұра – ұлттық игілігіміз // Абай, 2003. №4. – Б. 11-20.

 Құнанбаев А. Шығармаларының екі томдық жинағы. 1 том. – Алматы: Жазушы, 1995. – 278 б.

Диссертация тақырыбы бойынша жарияланған еңбектер тізімі

Монографиялар

Шәкәрімнің сырлы сөзі. – Алматы: Арыс. – 2004. – 144. б.

2. Шәкәрімнің сөз әлемі. – Алматы: Інжу маржан. – 2007. – 238 б.

Оқу құралы

Шәкәрімтану. Арнаулы курс. Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік унивситеті. – Семей, 2007. – 80 б.

Мақалалар

Шәкәрім ғылым туралы // «Оқыту технологияларының трансфері: қоғамдық ғылымдарға арналған өзара шартты байланыс». Халықаралық ғылыми-практикалық семинардыңматериалдары. – Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік университеті. – Семей, 2001 – Б. 166-170.

Абай мен Шәкәрім поэзиясындағы таным сабақтастығы // «Қазақстан мемлекеттік тәуілсіздік жолында: тарих және заман» атты халықаралық ғылыми-практикалықконференцияның материалдары. – Шәкәрім атындағы Семей мем. уневирситеті. 1 бөлім. – Семей, 2001 – Б. 399-403.

Түзетпек едім адамды // Жұлдыз. – 2003, №7. – Б.190-192.

Шәкәрім және Абай: дүниетаным ортақтастығы // Қазіргі әдебиеттану мен фольклористиканың теориялық және методологиялық мәселелері. Әл-Фараби атындағы ҚазақҰлттық университеті. – Алматы, 2003. –  Б. 210.

Мағжан үні // Ақиқат. 2003, №9. – Б. 44-47.

Шәкәрімнің адамгершілік үлгісі // Ақиқат. – 2004, №1. – Б. 75-77.

Шәкәрім шығармашылығындағы поэма жанры // «Қазіргі әдебиеттану мен фольклористиканың теориялық және методологиядық мәселері» атты халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. – Әл -Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті. – Алматы, 2004. – Б. 194-200.

«Шын залымға берме ғылым...» // Ақиқат. 2004, №6. – Б. 65-67.

 «Қазақтың мінін қазғанмын...» // Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті хабаршысы. Филология сериясы. 2004. №9. – Б. 140-142.

 Шәкәрім поэзиясының рухани тіректері // Ұлт тағылымы. – 2004. №3. – Б. 173-177.

 «Арыңның болсын өлең айнасындай...» // Абай. – 2004. №3. – Б. 54-56.

 Шәкәрімнің поэма жазу үлгісі // Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым академиясының Хабарлары. Тіл, әдебиет сериясы. – Алматы, 2004.

 Алаштың ардагері батыр Баян… //  Қазақ әдебиеті, 2004. 2 сәуір.

 Шәкәрімнің поэтикасының ерекшеліктері // Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым академиясының Хабарлары. Тіл, әдебиет сериясы. – Алматы, 2004. – Б. 24-30.

 Шәкәрімнің поэтикалық бастаулары // Әдебиет және өнер мәселелері. 7-ші шығарылым. Әдебиет және өнер институты - Алматы, 2004. – Б. 24-30.

 Ғашықтық әулиесі // Б.Кенжебаев және қазақ әдебиеті тарихының мәселелері. – Алматы, 2004. – Б. 198-203.

«Мұтылғанның өмірі» туралы // Әдебиет және өнер мәселелері. 7-ші шығарылымы. – Алматы, 2005. – Б. 97-101.

 Хақиқат жар нұрына қанса біреу // Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетінің Хабаршысы. – Алматы, 2004.

 Шәкәрім аудармалары // Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік университетінің Хабаршысы. 2005. №1. – Б. 62-65.

 Батыр Баян // Жалын. – 2005, №11. – Б. 44-47.

 Жалыналық, Абайға жүр баралық! Шәкәрім поэзиясындағы Абай бейнесі // Жалын. 2005. №3. – Б. 42-44.

 Адамзат – бүгін адам, ертең топырақ // Жалын. – 2006. №3. – Б.35-37.

 «Айнымайтын ақ жүрек» // Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік университетінің хабаршысы. – Семей, 2005. №4 – Б. 110-115. 

 «Мен боламын демеңдер...» // Шәкәрім Құдайбердіұлының шығармашылығын зерттеудің өзекті мәселелері атты республикалық ғылыми-теориялық конференцияматериалдары. – Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік университеті. – Семей, 2006. – Б. 88-92.

 Рухани өрлеу жолында // Шәкәрім әлемі. – 2006, №1. – Б. 136-139.

 Шәкәрім және Пушкин шығармашылығындағы үндестік // Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдарының жинағы. – Шәкәрім атындағы Семеймемлекетік университеті. – Семей, 2006. – Б. 56-61.

 Шәкәрім поэзиясындағы Қорқыт сарыны // Абай. 2006. №1. – Б. – 66-70. ­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­

 Шәкәрім әлемі // Шәкәрім оқулары. – 2006, №4. – Б.72-78.

 Көңіл көзін ашыңыз // «Шәкәрім Құдайбердіұлының шығармашылығын зертеудің өзекті мәселелері» атты республикалық ғылыми-теориялық конференция материалдары. –Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік университеті. – Семей, 2006. – Б. 166-169.

 Шәкәрім поэзиясындағы рухани құндылықтардың көркемдік бейнелеуі // «XXI ғасыр және Шәкәрімнің рухани мұрасы» атты республикалық ғылыми-теориялықконференцияның материалдары – Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік университеті. – Семей, 2006. – Б. 166-169.

 Шәкәрім поэтикасы // «XXI ғасыр және Шәкәрімнің рухани мұрасы» атты республикалық ғылыми-теориялық конференцияның материалдары. Шәкәрім атындағы Семеймемлекеттік университеті. – Семей, 2007. – Б. 346-353.

 Шәкәрім және Пушкин: рухани үндестік // Жалын. – 2007, №2. – Б. 26-28.

 Шәкәрімнің шеберлігі // Абай. – 2007, №3. – Б. 85-90.

 Зият Шәкәрімұлы туралы // Академик Серік Қирабаев және ХХ ғасырдағы әдебиеттану ғылымы. Алматыдағы «Академик Серік Қирабаев және ХХ ғасырдағы әдебиеттануғылымы» атты халықаралық ғылыми-теориялық және Астанада өткен «Академик С.С.Қирабаев және отандық әдебиеттану мәселелері» атты ғылыми-практикалықконференциялардың материалдары, зерттеулер, мақалалар. – Алматы: Unique Service. – 2007. – Б. 286-292.

 Абай тағылымы Шәкәрім поэзиясында // «Абай дәстүрі және қазіргі қазақ әдебиеті» атты республикалық ғылыми-теориялық конференцияның материалдары. – Алматы: М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының компьютерлік баспа орталығы. – 2007. – Б. 138-149.

РЕЗЮМЕ

 на автореферат диссертации на соискание ученой степени доктора       филологических наук по специальности 10.01.02 – Казахская литература  

Изтулеуова Салтанат Далбаевна

Поэтика Шакарима

    Диссертационное исследование посвящается поэтике творчества Шакарима Кударбейдиева. Являясь выдающимся представителем поэтической школы Абая Кунанбаева онсумел поднять казахское поэтическое творчество на более высокий уровень.   

    Актуальность темы заключается в том, что в ней раскрываются особенности, неповторимые черты и собственное лицо поэтики Шакарима. В его стихах и поэмахсинтезированы красота слов, глубина душевного волнения и философское мировосприятие. Современный читатель находит в его духовном и творческом наследии ответы намногие наболевшие вопросы социальной реальности. Устремленность поэта к  «исправлении

 на передний план философские категории нравственности, идеи человеколюбия, справедливости и честности. Проблемы религии и Бога занимают особое место в творчествепоэта. Решения многих нравственных проблем Шакарим связывает с любовью к Богу, Жаратушы, Создателю. Идея Бога, сближение к высоким идеалом боголюбие явлеютсялейтмотивом в поэтике Шакарима.

    Диссертация состоит из введения, трех глав, заключения и списка литературы.  

    В первой главе «Новаторство поэзий Шакарима» анализируется  новаторство и новизна поэзии Шакарима. Раскрываются особенностей поэтики Шакарима, вклад поэта вразвитие казахской поэзии, поэтические особенности его стихов, поэм и прозаических произведений. Красота его слов и стихов связаны с глубокими размышлениями о сутибога, человека и бытия. Шакарим вносит огромную лепту в создание философствующей поэзии. Смысловую сердцевину диссертации составляют проблемы анализа творчестваШакарима.

    Вторая глава «Поэтический мир Шакарима» посвящена творческому миру поэта. Стихи, поэмы, назидания поэта создали собственное направление и своеобразный стиль вказахской поэзии. В исследовании показывается поэтическое мастерство, литературная красота, глубина творческого философского мышления поэта. Во многих произведенияхпоэта эти качества составляют единое целое. Поэтическая особенность Шакарима в гармоничном сочетании образцов и школ Востока и Запада с традиционной школойказахской поэзии.      

    Идейное содержание и поэтические узоры поэзии Шакарима стремятся отвечать высоким требованиям поэтической школы Абая. Мировоззрения и цели Шакарима являетсялогическим продолжением поэзии Абая. При этом казахское поэтическое искусство обогащается новыми решениями, словосочетаниями и песенными узорами. Многогранностьи красота казахской поэзии раскрываются в творчестве Шакарима во всей ее полноте.

    В третьей главе «Духовные ценности в поэзий Шакарима» диссертант раскрывает роль духовных ценностей в поэзии Шакарима. Поэт мыслитель по своему решаетпроблему взаимоотношений человека-общества - Бога, Создателя. Они изображаются, поэтически преподносятся путем использования новых понятий, новой системымышления, терминов, литературных оборотов и приемов. По своему решая проблему жизни и  смерти, души и тела, знания и нравственности Шакарим доказывает, чтосоздается новая философско-религиозная и социально- нравственная поэзия. Она глубокая по содержанию. В ней много символов, категорий, и таинства целей и помыслов.

Шакарим очень много пишет о роли «любви»  в жизни личности. Высшим мерилом любви и бескорыстия  для праведного человека, настоящего человека (шын адам) является любовь к Создателю (Жаратушы). Искренняя любовь человека является той нравственно-духовной силой облагораживающая не только личность, но общество инацию.

    Приоритетной темой в поэтике Шакарима является тема человека, личности. Доброта и сопричастность, устремленность к действиям и благодатному знанию, к творческимпоступком создается по мнению поэта на основе привития категорий «ар», «ақыл», «ақ ниет», «ынсап», «рақым», «қанағат», «еңбек», «ақ жүрек». Именно эти чертиспособствуют формированию «правильного человека», «полноценного человека». Важнейшая общепланетарная проблема социализации личности решается Шакаримом силойкрасоты казахской поэтики. Поэт добивается глубокого психологизма в изображении взаимоотношений природы и человека.

    Устремляясь к Богу, знанию и труду человек становится носителем нравственности и гуманизма. Глубинные проблемы миропонимания и мировосприятия Шакарим решаетпутем использования разнообразных поэтических форм и приемов.

    В заключении подведены итоги и сделаны выводы по исследуемой проблеме. С позиции современного литературоведения рассмотрены основные особенности поэтикиШакарима.

    Результаты данного исследования могут быть использованы в вузовских курсах по казахской литературе, в научных исследованиях о поэтике.

Summary

To the abstract of Dissertation for applying for scientific degree of Doctor Philology on specialty

10.01.02- Kazakh Literature

Istleyova Saltanat Dalbaevna.

Shakarim’s   poetics.

This research  work is  devoted   to the poetics of the  creative activity of Shakarim Kudaiberdiev.  Shakarim is a  prominent  representative  of Abai  Kunanbaev’s poetic school: He was  able to raise  Kazakh creative  poetry  to a   higher level.

         The  actuality of the  research lies  in the  fact  that  it  shows the peculiarities, unique traits and  individuality of  Shakarim’s  poetry. The  beauty of words , the  depth of  soul  emotions and  philosophic  perception  of the  world  are  synthesized in his   verses and  poems. Any  contemporary  reader  can find answers to  many  painful  social questions  in  the  poet’s  spiritual and  creative  heritage.  The poet’s aspiration for “human’s improvement” , for the  truth and  justice  makes  his   heritage  especially  actual for the modern Kazakh society. The  classical meaning of his  verses  and  poems testifies  to this   effect. Shakarim is not only a poet. He is a  philosopher and  historian of the  Kazakh  ethnos. Most  of his  works  reveal  the  versatility and  diversity  of his  creative   activity. Here is the  peculiarity  and   complexity of Shakarim’s poetry, the  actuality  of scientific analysis  and  interpretation of the  poet’s creative  ideas  and projects.

         The scientific  novelty of the given  research is  based on the  fact  that it is the first  attempt to give  a complex scientific analysis of  Shakarim’s poetic  peculiarities  in Kazakh  literature. Shakarim’s poetry  is  distinguished by the  versatility of genre,  style, forms and  compositions. Hundreds of new  words and  phrases are  created,  which made  the Kazakh poetry richer. His poetry demonstrates that deep  psychologism  of his verses harmonizes with  socially important problems. Glorifying the world  Shakarim  brings to the   forefront   the  philosophical categories of  moral ideas of  humaneness, justice and  honesty. Religions problems  take  a  unique   place  in the  poet’s  creative  activity. Shakarim  connects  the solution  of moral  problems  with love  for  God, Creator (Zharatushi). High ideal love for  God is the  main  motive  in Shakarim’s  poetry.

         The  first chapter of the  dissertation analyzes the  novelty of Shakarim’s poetry. The  second  chapter deals with  his   poetical world. The  third  chapter discloses the role  of  spiritual  values  Shakarim’s  poetry. The  analysis of Shakarim’s creative activity makes up the  most  significant  part (the  core) of the  research.

The second  chapter  of the  dissertation  is  devoted to  Shakarim’s poetical world. His  verses, poems, edifications have  created a new  trend  and  distinctive  style  in  Kazakh poetry.  The  research  shows  poetic  skill, literary beauty, the depth of the  poet’s  creative  philosophical thought. These  qualities are  depicted in most  of  his works as a  unity. Shakarim’s poetic  peculiarity  includes the   harmonious  combination of the  Eastern and Western  schools and  samples with  the  traditional  school  of Kazakh  poetry.

         The ideas, contents and  poetic  expressive  means  used in Shakarim’s  poetry  meet the  requirements  of Abai’s  poetical school. Shakarim’s outlook, his   views are  the logical continuation  of Abai’s  poetry. At the  same  time  Kazakh  poetical  art is  enriched  with  new  forms, word combinations and  song patterns. The  versatile beauty of Kazakh  poetry is  exposed in  Shakarim’s creative  activity  in full.

         The  third chapter deals with  the  role of  spiritual  values in Shakarim’s poetry. The  poet-thinker solves the  problem of relations between the  man society and  God, Creator in his  own way. They  are   depicted trough  the use  of new  nations, new  systems of thinking, terms, literary devices and   figures of speech.

         Solving  the  problem  of life  and  death, soul  and body, knowledge and  morality in his  own way Shakarim demonstrates the  creation of a new  philosophically -  religious and  socially-moral poetry. It is  deep  in  meaning. There  are  a lot of  symbols and  categories, one can find  the mystery of aims  and  intentions.

         Shakarim writes a lot  about  the  role  of  “love” in  personal  life.

         Love  and generosity of  a  righteous  man,  a true man  are  measured  by  his   love   for the   Creator (Жаратушы) . It is this  sincere love  that  proves to be  the  moral  and   spiritual  force which  makes both   the  personality and the  whole  society as well as the  nation  noble.

         The theme of a  man  and  personality is a priority  theme  in Shakarim’s poetry. Kindness and  compassion, aspiration  for   activity and good knowledge, for creative actions  can be  cultivated in the  poet’s  opinion, on   the  basis of  such categories as “honor” (ap), “intellect” (aқыл), “good will” (ақ ниет), “conscience” (ынсап), “kindness” (рақым), “contentment”(қанағат),  “labor” (еңбек), “open-heartedness” (ақ жүрек). Just  these  traits  help  to form  “the  righteous man”, “the  person of full value”. The  most  important problem on the   planet  of person  socialization  is  solved  by  Shakarim through the  beauty of Kazakh  poetry. The  poet  achieves deep psychologism  in the  depiction of  relations between the  man  and the  nature.

Striving   for God, knowledge and labor, a man  becomes  a bearer of  morality and  humaneness. Shakarim tackles profound problems  of world  comprehension  and  world  perception by using different  poetical  forms and devices.

The  concluding  part  sums up the  results of the  research  work and  gives  conclusions  on the  problems  under  study.  Distinctive features,  peculiarities of  Shakarim’s  poetry  are  analyzed  from the position  of  contemporary literature study.

The  results  of the dissertation can be  used  in  the  university courses of Kazakh literature and scientific  investigation of poetry.

содержание   ..  10  11  12  13  14  ..