ҰЛТ-АЗАТТЫҚ КӨТЕРІЛІСІ ТУРАЛЫ ТАРИХИ ЖЫРЛАР

(Қытайдағы қазақтардың ХІХ ғасырдың екінші және ХХ ғасырдың бірінші жартысында туған тарихи жырлары бойынша)

ӘОЖ 398.21/22(943.42)(510) Қолжазба құқығында

АЯЗБАЕВА ҰЛБОСЫН БАЗАРХАНҚЫЗЫ

10.01.09 – фольклортану

Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін

алу үшін дайындалған диссертацияның

АВТОРЕФЕРАТЫ

Қазақстан Республикасы

Алматы, 2007

Жұмыс І.Жансүгіров атындағы Жетісу мемлекеттік университетінің қазақ филологиясы кафедрасында орындалған.

Ғылыми жетекшісі: филология ғылымдарының

докторы, профессор З.Н. Сейітжанов

Ресми оппоненттері: филология ғылымдарының

докторы, профессор Т.Ә. Қоңыратбай

филология ғылымдарының

кандидаты Қ.Алпысбаева

Жетекші ұйым: Абай атындағы Қазақ ұлттық

педагогикалық университеті

Қорғау 2007 жылғы «2» қарашада сағат 15.00-де Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Ғылым Комитеті М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты жанындағы филология ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін беру жөніндегі Д 53.34.01 Диссертациялық кеңестің мәжілісінде өтеді (050010, Алматы қаласы, Құрманғазы көшесі, 29).

Диссертациямен Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің Орталық ғылыми кітапханасында танысуға болады. (050010, Алматы қаласы, Шевченко көшесі, 28).

Автореферат 2007 жылдың «___» _____________ таратылды.

Диссертациялық кеңестің ғалым хатшысы,

филология ғылымдарының кандидаты,

доцент С.С.Қорабай

ЖҰМЫСТЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақ деген ұлт біреу-ақ, демек, оның тілі мен діні, тарихы мен этнографиясы, әдет-ғұрып, салт-дәстүрі, әдебиеті мен мәдениеті де біреу-ақ. Олай болса, шет елдегі қазақтардың әдеби мұрасы - жалпы қазақ мәдениетінің ажырамас бір бұтағы, сырттан құяр қайнар бұлақтың бірі.

Бұл күндері тәуелсіз ел болып шаңырақ көтердік. Қоғамдық өмірде түбегейлі өзгеріс болды. Атажұртты аңсаған ағайындарды бауырға тарта бастадық. Олардың тағдыр-тарихын, рухани дүниесін зерттеуге мүмкіндік туды. Бұл жөнінде елбасы Н.Назарбаев: «Ұлттың рухани өмірі, оның мәдениетіне байланысты әлі де болса көпшілік қауымға жетпей жатқан тарихи, әдеби асыл мұраларымызды игеру жолында еңбектену, бұрын мән бермей келген халықтану, шығыстану, түркітану ілімдерін барынша дамытуға көңіл қою, ұлттық мәдени ерекшеліктерімізді сақтау, жинау, зерттеу ісін жетілдіре түсу – бүгінгі маңызды міндеттеріміздің қатарына кіреді» [1, Б.14-15]- деген болатын. Бүгінгі күннің кезек күттірмес міндетіне айналған бұл іс оқымысты қауымға да үлкен міндет жүктегені белгілі. Осы ретте академик С.Қирабаев: “Қазақ халқының рухани мұрасы тек бүгінгі Қазақстан жеріндегі ұлт өкілдері еңбектерімен шектелмейді. Тағдырдың тәлкегімен шет елдерге және бұрынғы КСРО көлеміндегі мемлекеттерге ыдырап кеткен қазақтардың әдебиеті мен мәдениеті де біздің ұлттық байлығымыздың бөлінбес бөлігі” [2, 17-б.] - деп орынды пікір айтады.

Қазақ халқының бір бөлігі Шыңжаң өлкесінің солтүстігін мекендейді. Шыңжаң атауы - ХҮІІІ ғасырдың 50-жылдары мәнжүрлік Цин әулеті жаулап алған Шығыс Түркістан мен Жоңғария даласына берілген қытай атауы "Жаңа шеп" немесе "Жаңа шекара" деген мағына береді. Бүгінде Қытай мемлекетінің құрамдас бөлігі. Қазақтар негізінен Іле, Алтай, Тарбағатай аймақтарына шоғырланған. Соңғы санақтарға қарағанда Шыңжаңда бір млн.екі жүз мың қазақ бауырларымыз өмір сүріп келеді екен [3, 240-б.].

Қытай отаршылдары қазақтарды уысынан шығармау үшін сан түрлі амал-айла қолданып келді. Сондықтан Қытайдағы қазақтар озбырлықтың небір қорлық-зорлықтарын бастарынан өткерді. “Қытай билеушілері қазаққа ауыр алман салық салу арқылы күшпен ұстаймыз деп сенді. Бірақ қазақ халқы қытайдың мұндай қанау, дінсіздендіріп ассимиляцияға ұшырату, қолындағы құрал-сайманын тартып алып, ел бастайтын ерлер мен халықтың ар-ожданын қорғайтын көсемдерін, рухани дем беруші ақын–жазушыларын абақтыға жабу, олардың көзін біржолата жою, құнарлы жерлерге ішкі қытайдан «тың игерушілерді» қоныстандыру, ...” [4, 81-б.]сияқты жан түршігерлік қорлық-зорлығына қарсы күресті.

Отаршылдардың түрлі жолдармен жүргізген қысым-қиянаттарына шыдамаған халық әркез азаттық, еркіндік үшін арпалысқа түсіп, атқа қонып отырды. Олардың ішінен ел бостандығы, жер тұтастығы жолында күрескен ерлер шыға бастады. Демежан, Бөке, Зуха, Оспан, Елісхан, Әкбар, Сейіт, Бүркітбай, Сұлубай т.б. батырлар тұлпар жаратып, ту көтерді. Елді бастап, озбырлықтан құтылуға ұмтылды. Бірақ басқаның басымдығына шыдамай елінің ертеңін ойлаған батырлар мақсат-мұраттарына жете алмады. Ұлт-азаттығы жолында мерт болды.

Халқының қамын ойлаған батырлардың ерлік әрекеттері көп көңілінде қалды, ұрпаққа өнеге болды. Сондықтан халық ішінен шыққан ақын-жыршылар батырлардың ерліктері жайында көптеген өлең-жырлар тудырды. Ұлтының азаттығы үшін күрескен ерлерді дәріптейтін мұндай тарихи жырлар ауызша тарап, халықтың рухани қажетін өтеп келеді.

Біздің зерттеуімізде Қытайдағы қазақтардың ұлт азаттығы үшін күрескен ерлердің көтерілісіне байланысты туған “Демежан батыр”, “Зуха батыр”, “Үркін-қорқын”, “Жақыпберді батыр” қатарлы тарихи жырлар алғаш рет зерттеу нысанына айналды. Бұрын ғылыми айналымға түспеген бұл жырлардың ерекшеліктерін ашып, жан-жақты зерттеу - фольклортану ғылымының басты проблемаларының бірі. Жұмыстың өзектілігі де осы қажеттіліктен байқалады. Сондай-ақ, бұл жұмыс мемлекеттік “Мәдени мұра” бағдарламасына да сәйкес келеді.

Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қытайдағы қазақтардың халық әдебиеті, соның ішінде тарихи жырлардың туып, даму жолдары соңғы жылдары ғана зерттеу нысанына айнала бастады. Әйтсе де, осы елдегі қазақтар арасында айтылатын ұлт-азаттық көтерілісіне байланысты туған тарихи жырлар қазірге дейін арнайы зерттелген емес. Бұл жанрдың мән-маңызы туралы мақалалар жазған әдебиетші-зерттеушілер саусақпен санарлық. Олардың қатарында Н.Мыңжани, А.Татанайұлы, Б.Кәсей, А.Кірішбаев, О.Қызырқанұлы, Ж.Маман, З.Сәнік, І.Сүлейменұлы, Т.Қабаев, т.б. болды. Бұл әдебиетшілердің мақалаларында таптық принцип пен коммунистік идеологияның әсер-ықпалы зор болды. Сондықтан олардың зерттеулерінде ұлт-азаттық көтерілісінің шығу себептері мен олардың мақсаттарын ашып айта алмады, тек мазмұндық таныстыру деңгейінде ғана жазылған еңбектер болды.

Қытайда тұратын қазақтардың фольклоры соның ішінде тарихи жырларын зерттеу нысанасы етіп алған ғалым З.Сейітжанов болды. Ол 1988 жылы “Қазақтың реалды-тарихи эпосы” деген тақырыпта кандидаттық диссертация қорғады. Автор өз жұмысында Шыңжаңдағы қазақтардың бірнеше тарихи жырларының ерекшеліктерін ашып, оларға алғаш рет түркі тілдес халықтардың жырларымен тарихи-типологиялық салыстыру жасады. Ортақ сипаттары мен өзгешеліктерін айқындады. Осы арқылы эпикалық дәстүрдің жаңа бір белесін – реалды-тарихи эпостың қалыптасуын тұжырымдады.

Зерттеудің мақсаты мен міндеті. Диссертациялық жұмыста ұзақ уақыт ақтаңдақ қатарында қалып, зерттелмей келе жатқан Қытайдағы қазақтардың ұлт-азаттық көтерілісіне байланысты туған тарихи жырлардың пайда болып, қалыптасу жолдарын белгілі кезең шындығымен байланыстыра қарап, сипаттама беру мақсат етілді. Осындай өзекті мәселені шешуде төмендегідей міндеттер белгіленді:

Ұлт-азаттық көтерілісіне байланысты туған тарихи жырлардың жиналу, жариялану, зерттелу деңгейін пайымдау;

Тарихи жырлардың жанрлық табиғаты мен жырлану ерекшеліктерін саралау;

Гоминдаң өкіметінің қазақ ұлтына жасаған қысымының тарихи жырлардағы көрінісіне баға беру;

Ұлт-азаттық көтерілісіне байланысты туған жырлардың тақырыптық-идеялық сипатын зерделеу;

Тарихи жыр мен тарихи шындықтың арақатынасын анықтау;

Жырлардағы образдар жүйесінің бейнеленуіне мән беру;

Тарихи жырлардың поэтикасы – бейнелеу құралдарының эстетикалық табиғатын ашу.

Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Қытайдағы қазақтардың азаттық жолындағы көтерілісіне байланысты туған тарихи жырларды жүйелеп, алғаш рет ғылыми айналымға қосу және оларды жан-жақты бүгінгі күн талабы тұрғысынан зерттеу жұмыстың ғылыми жаңалығын көрсетеді. Диссертацияда ХІХ ғасырдың екінші және ХХ ғасырдың бірінші жартысында туған тарихи жырлар халықтың азаттық, бостандық жолындағы күрестерінің фольклордағы көріністері екендігі дәлелді түрде тұжырымдалады. Халық үшін қан майданға шығып, қаһармандық-ерлік көрсеткен батырлар жайында туған тарихи жырлардағы ұлт-азаттық идеясы сол тұстағы саяси-әлеуметтік жағдайлармен, тарихи факті-деректермен салыстырыла, сабақтастырыла қарастырылуы – ғылыми еңбекте көтерілген мәселенің сонылығын, маңыздылығын, ауқымдылығын байқатады. Есімдері ел тарихында мәңгілік жатталатын батырларымыз хақындағы тарихи жырлардың тарихқа қарым-қатынасы мен поэтикалық ерекшеліктерінің фольклорлық тұрғыдан талдануы ғылым үшін мәні бар жаңалық екендігін дәйектейді.

Зерттеудің нысаны. ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың бірінші жартысындағы Қытайдағы қазақтардың саяси-әлеуметтік жағдайы мен елім деп еңіреген ерлердің ерліктері негіз болған тарихи жырлардың Қытайда шығатын «Шалғын», «Мұра» журналдары мен Үрімжі қаласында басылған «Қазақ ауыз әдебиетінен таңдамалылар» және «Қазақ қиссалары» жинақтарында жарық көрген жыр нұсқаларының мәтіндері алынды.

Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері. Зерттеу барысында қазақ әдебиеттану ғылымының көрнекті өкілдері М.Әуезов, А.Байтұрсынов, Қ.Жұмалиев, М.Ғабдуллин, С.Сейфуллин, Е.Ысмайылов, Ә.Марғұлан, Б.Кенжебаев, Н.С.Смирнова, З.Ахметов, З.Қабдолов, С.Қирабаев, Р.Бердібаев, С.Қасқабасов, М.Жармұхамедұлы, Т.Қоңыратбай, Ш.Керім, Б.Әзібаева, т.б. ғалымдар еңбектері теориялық-методологиялық негіз ретінде пайдаланылды. Сонымен бірге орыс ғалымдары В.Я.Пропп, Б.Н.Путилов, В.М.Жирмунский, В.М.Гацак еңбектері және Қытайдағы қазақ фольклорын зерттеген Н.Мыңжани, Б.Кәсей, А.Кірішбаев, З.Сәнік, Ә.Қалиұлы, Т.Қабаев зерттеулері басшылыққа алынды. Сондай-ақ, тарихи дерек көздері ретінде Н.Мыңжанидың, А.Татанайұлының, М.Қозыбаевтың, Н.Мұқаметқанұлының, Л.Бадавамовтың, Ж.Сәмитұлының, Су Бейхайдың зерттеу еңбектері назарда болды.

Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:

Қытайдағы қазақтар арасында ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың бірінші жартысында ұлт-азаттық көтерілісіне байланысты тарихи жырлар туды.

Қытайдағы қазақтардың тарихи жырлары атамекендегі қазақ фольклорының құрамдас бір бұтағы.

Тарихи жырларда халықтың азаттық арман-тілегі көрініс тапты.

Бодандық бұғауына қарсы тұрып, ұлт тәуелсіздігі жолында ақын-жыршылар сөз өнерін қару етті.

Ел еркіндігі үшін күрескен батырлар бейнесі нақты суреттелген.

Жырларда тарихи шындық пен көркемдік шындық үйлесім тапқан.

Фольклорлық мұра негізінде идеялық-көркемдік дәстүр сабақтастығы дәйектелді.

Зерттеу жұмысының әдісі. Жырларға талдау жасау барысында жүйелі-кешенді, тарихи-салыстырмалы зерттеу әдістері қолданылды.

Зерттеудің практикалық маңызы. Жұмыс нәтижелерін жоғары оқу орындары студенттеріне арналған фольклортану саласы бойынша арнайы курстар мен семинар сабақтар жүргізгенде кеңінен пайдалануға болады. Сондай-ақ, зерттеу нәтижелерін фольклортанушыларға, жоғары оқу орындарының оқытушыларына, студенттері мен ізденушілерге, аспиранттар мен магистранттарға шет елдегі қазақ фольклортану саласы бойынша қажетті теориялық-практикалық көмекші құрал ретінде ұсынуға болады.

Зерттеу жұмысының сарапталуы. Диссертациялық жұмыс І.Жансүгіров атындағы Жетісу мемлекеттік университетінің қазақ филологиясы кафедрасының мәжілісінде қаралып, қорғауға ұсынылды. Жұмыстың негізі нәтижелері мен тұжырымдары республикалық және халықаралық ғылыми-практикалық конференцияларда баяндалды. Сондай-ақ, ҚР Білім және ғылым саласындағы аттестаттау және қадағалау комитеті белгілеген тізімдегі ғылыми басылымдарда 8 мақала жарық көрді.

Диссертацияның құрылымы. Жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен және қорытындыдан тұрады. Еңбектің соңында пайдаланған әдебиеттер тізімі берілген.

ЖҰМЫСТЫҢ НЕГІЗГІ МАЗМҰНЫ

Кіріспеде тақырыптың өзектілігі, зерттелу деңгейі, жұмыстың мақсат-міндеттері айқындалды. Зерттеудің теорилық және практикалық негіздері мен ғылыми жаңалықтары тұжырымдалып, еңбектің сыннан өтуі мен жариялану жайы баяндалды.

“Қытайдағы қазақтардың тарихи жырларының жиналуы мен зерттелуі” деп аталатын бірінші бөлімде Қытайдағы қазақтар арасында бұрыннан сақталып келе жатқан тарихи жырлар мен кейіннен туған тарихи жырлардың жиналуы мен зерттелу деңгейі қарастырылды.

Ол үшін алдымен Қытайдағы қазақтар деген кімдер, олардың саяси-әлеуметтік жағдайы қандай? деген сұрақтарға жауап берілді.

Екіншіден, Қытайдағы қазақтардың рухани мұрасы жалпы қазақ фольклорынан бастау алады, тамырлас деп қаралып, “…кейінгі туған фольклорында өзіне тән ерекшелік бар. Екі елдің арасына шекара сызығы тартылғаннан кейін сол жақтағы жағдайларға байланысты эпикалық жырлар қайта өңделіп жырланды, жаңа эпикалық жырлар да туа бастады. Атап айтқанда “Манас”, “Сабалақ”, “Бердіқожа батыр”, “Қабанбай батыр”, “Жәнібек батыр”, “Арқалық батыр”, “Әлібек-Бор батыр”, “Әтікей-Нұржекей”, “Зуха”, т.б. батырлық, “Ахмет-Кәшім”, “Садық-Салиқа” сияқты лиро-эпостық жырлар болған [5, 328-б.] – дей келе, Шыңжаң қазақтарының осы тұстан (шекара бөлінгеннен кейін) бастау алған тарихи жырларын шартты түрде бірі – сыртқы жауға(жоңғар), екіншісі – ішкі жауға(гоминдаң) қарсы күрес негізінде туған жырлар деп екі топқа бөліп қарастырылды.

Тарихи жырлардың туып, қалыптасуы турасында академик М.О.Әуезовтың: “Бұл жырлардың бәрі де, ертеде туғандары да, кейінірек шығарылғандары да – анық тарихи оқиғаларға негізделген, ал басты-басты кейіпкерлер – тарихта болған адамдар. Жырлардың авторлары – көбінесе сол оқиғаларды көзімен көрген тұстастары. Авторлар көзімен көрген, өздері бастан кешірген оқиғаларды уақытына қарай сап-сабымен баяндайды” [6, 75-б.] - деген тұжырымы Қытайдағы қазақтар арасында кейіннен туған жырларда анық байқалады. Өйткені, диссертацияға негіз болған жырларда жер-су, кісі, мәнсап, ру атаулары анық сақталған деген қорытындыға келдік.

Қытайдағы қазақтар арасында сақталып келген тарихи жырларды екі кезеңге бөліп қарастырдық. Бірінші кезең – Қытай-Ресей шекаралары бөлінбеген кезде Қазақстан мен Қытайдағы қазақтарға ортақ “Қабанбай батыр”, “Арқалық батыр” жырлары туған дәуір, яғни сыртқы жауға қарсы күрес негізінде туған жырлар. Ал, екінші кезең – шекара бөлінгеннен кейін Қытайдағы қазақтардың саяси-әлеуметтік жағдайларына байланысты туған жырлар, яғни ішкі жауға қарсы күрес негізінде туған жырлар деп қарастырылды.

Бірінші кезеңдегі жырлардың жиналуы мен зерттелуі екі бағытта қарастырылды. Бұл кезеңдегі тарихи жырларды зерттеушілер Қазақстан ғалымдарымен қатар Қытайдағы қазақ фольклортанушылары болды.

Қытайда тұратын қазақтардың фольклорлық мұраларын жинап, жариялау ХІХ ғасырдың екінші жартысынан басталды. Ғалым Шоқан Уәлихановтың “Қашқарияға саяхат”, “Жоңғария очерктері” атты еңбектері алғашқы зерттеу еңбектері болып табылады. Ш.Уәлихановтан кейін Алтай аймағында тұратын қазақтардың фольклорлық мұраларын зерттеуші Г.Н.Потанин жинап, жариялады.

Қазақстанда сыртқы жауға қарсы күрес негізінде туған жырлар араға біраз уақыт салып, Қазан төңкерісінен кейін қайта қолға алынды.

Бұл тұста айта кететін бір жайт, біздің ғылыми зерттеу жұмысымызда екі елдің арасына көп тараған “Қабанбай батыр” жыры мен “Арқалық батыр” жырларының жиналу, жариялану, зерттелуі сөз етілді.

“Арқалық батыр” жыры жөнінде Қ.Қалиасқарұлы, С.Садырбаев, Б.Уахатов, М.Ғұмарова, Т.Сыдықов, З.Сейітжанов сияқты ғалымдар болды. Әйтсе де әр ғалымның өзіндік тұжырымдары бар. Мәселен, Қ.Қалиасқарұлы “Арқалық батыр” жырын батырлар жырының құрамында қараған [7, 89-б]. Ал, ғалым С.Садырбаев “Фольклор және эстетика” атты еңбегінде “Арқалық батыр” жырын батырлық, ғашықтық, ерлік, таптық тартыс, отбасылық қарым-қатынастар қатар суреттелетін тарихи жырлардың қатарында қараған.[8, Б.68-73]

Ғалым Б.Уахатов бұл жырды тарихи шындықпен салыстыра қарап, “ХҮІІІ ХІХғасырларды ала туған “Арқалық батыр” жырында сол дәуірдегі тарихи-әлеуметтік өзгерістердің шынайы суреттері бар” деген қорытынды жасаған [9, 180-б]. Тарихи шындыққа жақын келетін Ержан Ахметов нұсқасын көбірек назарда ұстаған.

Зерттеуші М.Ғұмарова бұл жырдың жиналуы мен жариялануы, идеялық мазмұны, образдар жүйесі турасында зерттеу мақалаларын жазды. “Арқалық сыртқы жау – қалмақтарға, ішкі жау - Әжіге қарсы күрескен батыр” дейді [10, 476-б].

Ал, зерттеуші Т.Сыдықов ғалымдар С.Садырбаев пен Б.Уахатовтың зерттеулерін негіз еткен [11, Б.160-162.].

З.Сейітжанов “Арқалық батыр” жырымен қоса, “Тарихи эпос” атты монографиясында Қытайдағы қазақтардың арасында айтылатын кейіннен туған тарихи жырларды алғаш рет ғылыми айналымға енгізді. Бұл жырлардың қатарында “Арқалық батыр”, “Мырзаш батыр”, “Түкібай-Шолпан”, “Шайқан – Күләш”, “Ахмет-Кәшім”, “Хасен-Жәмилә” , т.б. жырларды қарастырып, түркі-монғол халықтарының эпикалық мұраларымен типологиялық салыстырулар жасаған. Салыстырулардың нәтижесінде “… бұл жырлардағы тарихи оқиғаның негізі айқын, яғни жыр нақты өмірде болған тарихи кейіпкерлердің іс-әрекетін баяндайды, демек, бұл жырлар нақты тарихи-реалды эпос” деген тұжырым жасаған [12, 28-б].

Ал, “Қабанбай батыр” жырының жиналуы мен зерттелуіне келгенде ғалым С.Қасқабасов: “… Қабанбай туралы шығармалар батырлық эпосқа толық айналып үлгермеген, бірақ оның поэтикасын бойына сіңірген тарихи жырлар” деп қарайды. Сондай-ақ, Қабанбай дәуірінде шағын өлең, аңыз-әңгіме түрінде айтылып, жырдың кейін пайда болғанын да дәлелді түрде көрсете білген.

“Қабанбай батыр” жыры туралы зерттеу жазған ғалымның бірі Болатжан Абылқасымов болды [13, Б.91-115]. Зерттеуші “Қабанбай батыр” жырының ХХ ғасырдың бас кездерінен бастап С.Сейфуллин, М.Әуезов, С.Мұқанов, С.Аманжолов, Ә.Марғұлан, Қ.Жұмалиев, Е.Ысмаилов, Н.Смирнова сияқты ғалымдардың еңбектерінде сөз болғандығынан хабардар ете отырып, Қабанбай батыр жайында айтылатын жыр нұсқаларының жиналуы мен зерттелуі туралы мәліметтер берген. Жырдың қолжазба күйінде сақталған он үш нұсқасының жырлаушылары мен жазып алушылары туралы айта келіп, сол он үш нұсқаны қатар алып салыстырады. Тіпті, сюжеттік желідегі ірірек және мәндірек деген эпизодтарды тарихи фактымен қатар алып қарастыра келіп, “Қабанбай батыр” ХҮІІІ ғасырдағы қазақ тарихының бір сәтін бейнелейді. Әскери қақтығыс пен кейіпкерлердің өмірден алынғандығы дау туғызбайды деген қорытынды жасаған.

«Қабанбай батыр» жырын арнайы зерттеу нысаны еткен ғалым А.Ғабдуллина “Қабанбай батыр туралы тарихи жырлар мен аңыздар” деген ғылыми зерттеу еңбегінде Қабанбай батыр жайындағы барлық аңыздар мен жырларды қатар алып қарап, олардың тарихи шындыққа жанасатын тұстарын салыстырады. Мәселен жырдың тарихилығын біріншіден, ХҮІІІ ғасырда өткен қазақ-қалмақ соғысы; екіншіден, батыр жанындағы Абылай, Бөгенбай, Жәнібек, Дәулетбай, Ақтамберді, Қазыбек би, Бұқар жырау – бәрі де тарихи өмір кешкен Қабанбайдың тұстастары; үшіншіден, шайқастар өткен жер-су мен кісі, ру, ұлт, елді мекеннің аттары дәл өз күйінде сақталғанын жырдың тарихилығы деп таниды.[14]

Екінші бағытқа келсек, Қытайдағы қазақтарда фольклорлық мұраларды жинау, жариялау, зерттеу мәселесі өткен ғасырдың қырқыншы жылдарынан басталады. 1950 жылдары “Қос қобди”(1957), «Ертегілер» (1958), «Ертегілер мен аңыздар» (1958), т.б. жинақтары шығады. Алайда осы тұста, дәлірек айтқанда, 50-жылдардан бастап әртүрлі саяси науқандар жүргізіле бастады. Оның ақыры “Мәдениет төңкерісі” атты он жыл ойранға ұласады. Осының нәтижесінде халық әдебиетін жинамақ түгіл, көне мұра ретінде барлық әдеби мұралар өртеліп, көзі жойылды. Осыған орай ұзақ уақыт әдебиет пен мәдениет саласын ілгерілетудің орнына кейін шегініс жасалады. Осы қателік 1980 жылдан бастап (1979 жылғы партияның ІІІ кезекті отырысынан кейін) түзетіледі де, әдеби мұраға қайтадан назар аударылып, қоғамдық мән беріледі. Сол жылдардан бастап, яғни 1980-жылдардан Шыңжаңда қазақ фольклорын жинап, реттеу жұмысы нақты қолға алына бастады.

Бұл жағынан Үрімжідегі “Халық баспасынан” шыққан “Шалғын” журналы жаңа бастама көтерді де, аз ғана жыл ішінде ауыз әдебиетінің аса мол мұраларын жинап үлгерді. “Шалғын” журналы кейін “Мұра” журналына қосылып кетті. Ал “Мұра”журналы күні бүгінге дейін ауыз әдебиеті мұраларын жинап, жариялап келеді. [3,261 б.] Сондай-ақ, әр аймақ орталығынан (Құлжа, Шәуешек, Алтай) әдеби журналдар (“Іле айдыны”, “Тарбағатай”, “Алтай аясы”) шыға бастайды және халық мұрасының көптеген үлгілері (тарихи жырлар да) жарияланып келеді. Мәселен, “Алтай аясы” журналының 1980-1984жылдар аралығында басылған тек 18 санының өзінде ауыз әдебиетінің түрлі жанрдағы үлгілері жарияланғанын, соның ішінде 31 қисса-дастан жарияланғаны туралы Камуна Жамбозұлы хабардар етеді [15,57 б.].

Шыңжаңдағы қазақтардың халық әдебиетін зерттеуді бастаған ғалым – Нығмет Мыңжани болды. Ғалымның 1942 жылы Шыңжаң газетінде “Қыз Жібек жөнінде” атты тұңғыш зерттеу мақаласы Қытайдағы қазақ фольклортанудағы алғашқы ғылыми мақалалардың бірі болды. Зерттеуші жырдың тууы мен оқиға болған ортаның тарихи әлеуметтік жағдайларына талдаулар жасайды.

Н.Мыңжани ХҮІІІ-ХХ ғасырдың бірінші жартысына дейінгі дәуір турасында «Бұл дәуірді халық дастандары ең мол жырланған және сақталған дәуір деуге болады. Алдымен байырғы жырлау дәстүр-дағдысы жалғастырылды және дами түсті. Ежелден жырланып келе жатқан ескі ерлік эпостары, ғашықтық жырлары мен қиссалар жаңғырта жырланды, онан ары вариантталды» деген тұжырым жасайды [16, Б.6-7].

Ғалым “Қазақ фольклоры және оның қисса-дастан жанры жайында” деп аталатын зерттеуінде қазақ фольклоры жөнінде сөз қозғай отырып, қисса-дастандарды халық әдебиетіндегі жетекші жанрлардың бірі деп қарайды. “Бұлар мазмұнына қарай батырлар жыры, ғашықтық дастаны және қиссалар болып үш салаға жіктеледі” [17, 54-б] дейді. Бұл ретте Н.Мыңжани тарихи жырларды жеке жанр ретінде қарастырмаған.

Қазақ халық әдебиеті мұраларын жинау, реттеу, бастыру, зерттеу ісін ұдайы жүргізген әдебиетшінің бірі – Асқар Татанайұлы болды. Ол 1938-жылдан бастап Алтайда тұңғыш шыққан “Жаңа Алтай” журналына өзінің жиған халық әдебиеті туындыларымен қатар өз шығармаларын да жариялайды. Автор қазақ фольклоры саласында ғылыми еңбектер жазбаса да, қазақтың тарихи жырларын, қиссаларын көптеп жинап, олардың шығу төркіні туралы мақалалар жазған. Сол тұста “Арқалық батыр” жыры, 1947 жылы жазып алған “Дәмежан жыры” секілді үлкен эпикалық дастан жырларды қайта реттестіреді [3, 277-б.]. Сондай-ақ, оның заман көріністерінен бей-жай болмағанын, көңілге түйген, естіген деректері “Тарихи дерек – келелі кеңес”[18] атты зерттеу еңбегінде көрініс тапқан.

Шыңжаңдағы қазақ халық әдебиеті мұраларын жаппай жинау, реттеу, бастыру, зерттеу жұмыстары 80-жылдарға келгенде кең өрістеді. Бірақ бұғанға дейін де (60-70-жылдары) аракідік зерттеулер жазылып тұрған. Осы 80-жылдардан бастап әдебиеттану, фольклортану ғылымының қайта қалыптасып дамуына үлес қосар зерттеушілер қатары көбейді. Олардың қатарында Оразанбай Егеубаев, Ахметбек Кірішбаев, Әуелқан Қалиұлы, Зейнолла Сәнік, Бексұлтан Кәсейұлы, Тәліпбай Қабаев, Камуна Жамбозұлы, Ұйымқан, Мұқаметқазы сияқты әдебиетшілер болды.

Осы тұста фольклор мұраларын жинап, зерттеуге үлес қосқан әдебиетші Оразанбай Егеубаев “Қазақ халық дастандары” атты мақаласында эпикалық жырларды мазмұнына қарай үш топқа бөліп қарастырады. Олар: батырлық дастандары, ғашықтық дастандары, қиссалар. Бұл арада автор тарихи жырларды жеке жанр ретінде қарамаған. Оларды батырлық эпостардың құрамына қосқан.[19]

Әдебиетші Ахметбек Кірішбаев та қазақ халық әдебиетін соның ішінде тарихи жырлар жайында еңбек жазғандардың бірі. Бірақ, А.Кірішбаев та тарихи жырдың жанрлық сипатын ашпаған, тарихи жырлардың ХҮІІІ ғасырда туғандарын батырлар жырының қатарында, ХІХ-ХХ ғасырларда туған тарихи жырларды қиссалар құрамында қарастырған.[20]

Шыңжаң қазақтары фольклорын зерттеу ісіне араласып келе жатқан зерттеушілердің бірі - Әуелқан Қалиұлы. Ғалымның халық әдебиеті жайында жазған “Қазақ ауыз әдебиеті” [21] атты монографиясы алғашқы зерттеу еңбектерінің бірі болды. Әйтсе де ғалым эпикалық жырларды дастандар деп алып, батырлық жырлар, ғашықтық жырлар, қиссалар деп үшке бөледі. Көріп отырғанымыздай Әуелқан Қалиұлы да дастандарды тек үшке бөліп, ғалымдар Н.Мыңжани, А.Кірішбаев, О.Егеубаевтар сияқты тарихи жырлардың ХҮІІІ ғасырда туғандарын батырлар жырының қатарында, ХІХ-ХХ ғасырларда туған тарихи жырларды қиссалар құрамында қарастырған.

Халықтың фольклорлық мұраларын жинау, реттеу, бастыру, ғылыми мақалалар жазу жұмысында Зейнолла Сәніктің де елеулі еңбегі болды. Бірақ, З.Сәнік те “Қабанбай батыр” жырын батырлар жырының құрамында қараған. Көріп отырғанымыздай, зерттеушілер тарихи жырлардың жанрлық сипатын анықтамаған. [22]

Зерттеуші Жақып Мырзақанұлы[23] да, Тоқтархан Ахметжанұлы[24], Омарқан Асылұлы[25], Ж.Маман[26] болсын бәрі де тарихи жырлардың жанрлық сипатын анықтамаған. Қытайдағы қазақтар арасында кейіннен туған тарихи жырлардың жиналып, жарияланғаны болмаса, бұл жырлар турасында З.Сейтжановтың ғылыми зерттеуінен басқа бірде-бір арнайы ғылыми зерттеу еңбегі жазылмады.[12]

Қорыта келгенде, Қытайдағы қазақтар арасында халық әдебиетінің жанрлық түрлерін тереңдеп зерттеу жұмыстары, соның ішінде тарихи жырлар туралы да арнайы ғылыми зерттеулер жазылмады. Шыңжаңдағы қазақ фольклорын зерттеп, пікір айтқан әдебиетші, ғалымдар тарихи жырларды бірде батырлық жырлардың құрамында қарастырса, бірде қисса-дастандардың (қисса-зарлар) тобына қосқан. Сөйтіп, тарихи жырды жеке жанр ретінде қарастырмағандықтан, олардың өзіне тән ерекшеліктері ашылмады. Бұл – Шыңжаңдағы қазақ фольклортану ғылымының ғылыми-теориялық деңгейінің әлі де төмен екендігін байқатады деген қорытындыға келдік.

“Тарихи жыр мен шындықтың арақатынасы” деп аталатын екінші бөлімде Демежан, Зуқа, Жақыпберді, Елісқан сынды батырлардың өмірін өзек еткен “Демежан батыр”, “Зуқа батыр”, “Жақыпберді батыр”, “Үркін-қорқын” жырларының тарихи шындыққа жанасымдылығы қарастырылды. Аталған жырлардың бәрі де ұлт азаттығын көксеп, елі үшін басын бәйгеге тіккен асыл ерлер жайында. Бұл жырлардың қай-қайсысын алсақ та, жыр кейіпкерлері тарихи өмір кешкен ерлігімен дараланған қарапайым жандар. Мысалы, “Демежан батыр” жырындағы Демежан – керей, найманның үш мың үйлі жанын билеген, айналасындағыларға өте сыйлы болған жан, әрі мәнжүр-қытай отаршылдарының озбырлығына, ел ішіндегі жемқор, мәнсапқұмар басшылардың кері әрекеттеріне қарсы күрескен өз дәуірінің саяси қайраткері болған. Әке-шешеден ерте айрылып, нағашы жұртында тәлім-тәрбие алған. Жастайынан өжет, қайсар болып өсіп, ел ісіне ерте араласады. Отаршыл үстем тап өкілдері шонжарларының талап еткен ауыр алым-салығына, озбырлығына қарсы күреседі. Осы тұста қазақ пен мәнжүр, сібе, солаң, дағұр шонжарлары арасында бір-бірімен қырғи қабақ жиі болып тұратын. Мал үшін, жер үшін дау-дамайдың өрбіп тұрған дәуірі еді. Мұның үстіне мәнжүр билеушілерінің қазақ пен қазақтың арасына іріткі салып, бірін-біріне айдап салу тәсілін қолданып отырғанын қазақтар өзара білмей, түсінбей қырқысып жатқан заман болатын. Демежан осы екі қыспақтың екеуін де көрген, әсіресе, мәнжүр билеушілерінің әділетсіз айла-сұмдығына қарсы күрескен халық қаһарманы, ел ардағы. Ел қорғаны бола білген асыл ер әділетсіз басшылардың тарапынан дарға тартылып өлтірілген. Зерттеуші Зейнолла Сәнік: “Архивте Демежан 1861жылы дүниеге келіп, 1908 жылы шаһит болғандығы мәлім. Бұл деректі Тарбағатайда өткен үлкен ағартушы Сұлтан Қанапин өзінің “Демежан үкірдай хақында естелік” деген қолжазбасында да анық жазып кеткен. Қолжазба Шәуешектің бұрынғы “ортақ тіл” деп аталатын аралас тілінде жазылған, онда былай делінеді: Демежан 1908 жылы 47 жасында өлтірілді. Сүйегін консул көшесінде тұратын Жақыпжан ақсақалдың қорасына (өзбек) әкеліп, денесінен қан шығып кеткендіктен имам-моллалары “шаһит” деп бағалап, жаназасын шығарып, қанды киіммен қойды [27, Б.192-193]” – деп көрсеткен дерегіне сүйенеді. Ал зерттеуші Мәкен Баймоллаұлы: «Демежан 1907 жылы қазанның 9-ы күні өлтірілді» - деп жазады. [28,166-б.] Қалай болғанда да:

- Ойласам өз күнімді бүйтер ме едім,

Қайғысыз рахатта өтер едім.

Жамандық ардан безіп ойлағанмен

Дүниеден өлмей тірі кетер ме едім.

Жұртым-ау, ел сасқанша жан қияйын,

Өлместей із қалдырып, сөз болайын.

Берсем егер жеріңді сұрағанда

Берсем егер малыңды тілегенге

Абырой бұдан артық табар едім.

Мәтендер қияр жанын мен дегенде.

Қорғадым қорқаулардан байлығыңды,

Жүргіздім қайтпай қарсы билігімді.

Ел үшін өлсем шейіт боламын деп

Сақтаймын өле-өлгенше ерлігімді [29] -

деп өткен Демежанның артында қалған ұрпағы әке ерлігін мадақ тұтып, зерттеушілерге құнды мәліметтер беріп келеді.

Демежанның тарихи өмір кешкен ел азаттығы үшін өмірін қиған асыл ер екенін батырдың тұстасы, жақын жүрген досы Әсет пен Әріпжан ақындардың жоқтауларынан көруге болады. Әсет ақын:

Ассалаумағалейкум, беу Қарағаш,

Саяңа шұбырған ед тамам алаш…

…Жәйіліп төрт тарапқа даңқы кеткен

Кешегі ер Демежан иең қайда?

…Қарадан хан боп туған қайран Декем,

Бір саған қас қылғанды құдай атар.

Жарасқан ақ ордаға қайран Боздақ,

Көшірді-ау құдайдан соң солаң қозғап.

Ханым мен ханыша болған қатын-балаң

Қолында әлде кімнің кетті-ау боздап…

[27, 111-б.]

- деп жоқтаса, Әріпжан Жанұзақұлы жанына жара салған қайғылы қазаға өкінеді. Демежанды халықтың қалаулы азаматы ретінде жоқтайды:

Сабазым, артық туған кемеңгерім,

Солаңның тұмсыққа ұрған жемеңгерін.

Көре алмай төрт үкірдай болды күндес

Мәртебең дутыңменен теңелгенін.

Ханзудың ерте біліп тіл мен заңын,

Халықтың жоқтап едің мұң мен зарын.

Түбінде маған сенен бір зауал деп

Түбіңе жетті ақыры Мәтен залым.

Жазықсыз дарға асып төкті ғой қан,

Қайысты қабырғасы естіген жан.

Ат байлап ағашыңның саясына

Жоқтаған күңіреніп мен Әріпжан, -

деп ақын өз күйінішін білдіреді.

«Зуқа батыр» жырының бас кейіпкері Зуқа қажы да нақтылы өмірде болған адам. Тарихи деректерге сүйенсек, ХХ ғасырдың 20-жылдарының аяқ шеніне келгенде Алтай өңірінің қоғамдық жағдайы тіпті де асқына түсті. 1928 жылы жазда Алтайдың дау иыңы (қосымша қорғаныс елшісі) болып Ви Жыңго дейтін біреу келді. Ол келе сала Алтай халқына қанды шеңгелін салды. Халықты қан қақсатты. Әскери күшпен озбырлық жүргізіп, алман-салықты шектен тыс ауырлатып, елді ерекше қатты күйзелтті. [3,86 б.] Ви Жыңгоның бұл зұлымдығына шыдамай қарсы күрескендердің бірі – Зуха Сәбитұлы болды. Зуха Сәбитұлы 1866 жылы шығыстағы Қалба тауының етегінде дүниеге келген. Абақ керейдің Ителі руынан шыққан ол - аталарының жолын қуып, діни дәріс алған. Атасы Нұрмұхаммед бүкіл орта жүзге таныс абыз атанған. Өз әкесі Сәбит те абақ керейдің ішінде мешіт-медресе салып, бала оқытқан, «Дамолла» деген атақ алған діни оқымысты адам болған. Солтүстік Шыңжаңның ұлан-ғайыр елінде 40 жылға жуық имамдық жолында ұстаздық еткен. Төрт ұлы - Зуха, Білжай, Дәкен, Шәкірат әкеден жастай қалып, көзі ашық, көкірегі ояу шешесі татар қызы Бәтиманың тәрбиесінде өседі. Зуха 1903 жылы Меккеге қажылыққа барып, сонда біраз жүріп, 1906 жылы 40 жасында қажылықтан оралады. Қажылықтан кейін 23 жыл өмір сүріп, 1929 жылы басы алынып шейіт болған.

Енді Зуқа батырдың жырдағы бейнесін жыршылар:

…Ішінен бұл керейдің бір ер шықты,

Дұшпанын ерегескен жерге жастап.

...Келгенде жиырма жасқа атқа мініп,

Ішінен өз елінің шыққан екен, [30, 301-б.] -

деп хабарлайды.

Жырда Зуха тек батыр ретінде ғана емес, әр қырынан көрініс береді. Мәселен, ел ішінде беделді адам екендігін:

Алтай, Боғда, Үрімжі, Жайыр, Сауыр,

Тұрушы ед ортасында бір асқар бел, -

- деп сипаттайды. Оның халық қамын ойлаған, әділетсіздікке қарсы шығып, бай-шонжарлармен, билік басындағылармен үзеңгі қағыстыруларын:

Пақырлар күліп қайтар, жылап барып.

Шаһит қой Зуха батыр жүзі жарық.

Қорлығы өткен халықтың қас жауынан

Еліне берем деуші ед теңдік алып, -

- деп суреттейді.

Жырда болған оқиға бұрмаланбаған. Қайта жыр мен дерек бірін-бірі толықтырып отырады. Жырда Зуқа қажының басын денесінен бөліп алып кеткендігі турасында мынадай жолдар бар:

Қауіпсіз жатқан шағында

Шеріктің қамап алғаны.

Басын кесіп қажының

Қу қоржынға салғаны [30, 305-б.].

“Зуханың басын денесінен бөліп алып, қоржынға сала қашқан Ма дарын тізгін ұшымен Сарысүмбеге жетеді. …Уи дауиң Сарысүмбенің Қыран өзеніне салынған үлкен көпірдің кіре берісіне Зуханың басын іліп қойып, “кім бағынбаса осыны көреді” деп үгіт жүргізеді” [18, Б.174-178] . Міне, тарихи жыр мен шындықтың арасы алшақ емес екендігі осы жырда да көрініс берген.

“Жақыпберді батыр” жыры – Қазақстан қазақтарының 1916 жылғы ақ патшаның “Июнь жарлығына” қарсы бас көтергені үшін қудалауға түсіп, лажсыз Қытайға кеткен Жақыпберді атты ердің Қытай жеріне барғандағы көрген қиыншылықтары мен азаптарын бейнелейді. Бұл да тарихи шындық.

Қытай билеушілері қазақтардың арасына арнайы тыңшылар жіберіп, Қазақстаннан қашып барған барлық азаматтарды “ел арасына іріткі салғалы келген арандатушылар” деп, шетінен абақтыға жауып, артынан ату жазасына бұйырады. Жақыпбердіге де “саяси қашқын” деген жала жабылып, сол жазықсыз атылғандардың қатарында кетеді. Ұлт-азаттық көтерілісіне қатысқан батырдың басына қауіп төнеді. Жырдағы мына жолдарды оқып көрелік:

Сөзінің қалеті жоқ анығында,

Тұрмайды ешбір ағаш қабығында.

Жерінен Ресейдің қашып келдік,

Орыстың бала алатын салығында.

Құдірет осы іске бастадың ба,

Ақ патша қатаң келді салығы да, -

деген жолдар тарихи құжаттардай әсер етеді. Батыр қорқақтықпен қашып келген жоқ. Патша жарлығына қарсы көтеріліс жеңіліс тапты. Патшаның жазалаушы әскерлері көтеріліске қатысқандарды аяусыз жазалап, тұтқындай бастады. Ұзақ, Жәмеңкелерді Қарақол абақтысына қамады. Көп адамдарды қызыл қырғынға ұшыратты. Осындай сәтте Жақыпберді батыр белгісіз елге бел асты. Бірақ батыр сатқындықтың құрбаны болды.

Отыр ек Ақбұлақта бие байлап,

Жүруші ек ел ішінде күліп-ойнап.

Қайтейін қапияда қолға түстім

Қарусыз тұрып қалдым көзім жайнап.

Қылмаспа ем ақ патшаның шерігіндей

Қолымда құрал болса оқпен жайлап…[31, 21-б.]

Немесе:

Кешегі жорық тартқан қайран күндер,

Жау болса беттемеген сарыныма [31, 25-б.] -

деген сөздерінен Жақыпбердінің ақ патшаның жарлығы мен салығына қарсы бас көтеріп, қару алып соғыс майданына шыққанын білуге болады.

Гоминдаң өкіметінің қазақтарға жасаған отарлық-озбырлық саясаты шектен асып кеткендіктен халық көтерілістерге шығып отырды. Бірақ көтеріліс жеңіліс тапқан жағдайда билеушілер халықты аямай қырғындап отырды. Мұндай қырғынға шыдамаған ел лажсыз басқа жаққа аууына тура келді. Қанды қыспаққа төзбей ел мен жерден еріксіз үдере көшу, босу - өз алдына бір тарихи қасірет. Әрине, ел мен жерді тастап, көз көріп, құлақ естімеген жаһанға көш басын бұру - ауырдың ауыры еді. Оңайшылықпен ауа коймайтын ел лажсыз босқын болуға тура келді. Олар келер ұрпағының қамы үшін, елді аман алып қалу мақсатымен туған жер, атамекеннен шеткерледі. Бұл нәубет қазақ баласының басына түскен 1-нәубет емес-ті. Жоңғар қырғынында Қаратауды асып, ақтабанмен шұбырған көштен еш айырмасы болмады. Яғни, басы 1723-жылдан басталған шұбыру ақ патшаның қара жұмысқа бала алу Жарлығының тұсында, одан кейін Кеңес өкіметі орнағаннан кейін ашаршылықта үшінші реткі қайталанса, Шың Шысай тұсында қытайдағы қазақтардың бұл босуы қазақтың 4-реткі шұбыруы болды. Біз “Үркін-қорқын” жырын Қытайдағы қазақтардың шет елдерге ақтабан болып шұбырып, босқын болған тарихынан бөліп қарамауымыз керек. Өйткені, біз жырдан „Қытайдағы қазақтардың шет елдерге босуы“ немесе „Шың Шысайдың нәубеті“ деген үлкен маңызды мәселені аңғарамыз. Жыр белгілі қоғам қайраткерлері, әрі саясаттанушы Халифа Алтайдың “Атажұрттан Анадолыға дейін”, “Алтайдан ауған ел” және Хасан Оралтайдың „Елім-айлап өткен өмір“ деген атпен жариялаған өз бастарынан өткізген өткендері жайындағы естелік жазбалары дәл осы жырмен мазмұндас. Жырда да, деректемелерде де бір кездері Шыңжаңды мекендеп, кейін Такламакан шөлін басып, Тибет асып, одан Үндістанға келіп, кейбірі осында қалып, кейбірі – Пәкістанға, кейбірі – Стамбулға, енді кейбірі атамекені – Алтайға қайта оралғандығы сөз болады. Демек, Халифа Алтай мен Хасан Оралтайдың деректі шығармаларымен салыстыра отырып, “Үркін-қорқын” жырын нақты тарихи туынды деп қарауымызға әбден болады деген шешімге келдік.

Олай болса, “Үркін-қорқын” жыры сол 1932-жылдардан басталған Жың Шоурын мен Шың Шисайдың зорлық-зомбылығы мен қырғынынан атамекенін еріксіз тастап шет елдерге босқын болып, бас сауғалап көш түзеген қазақтардың қайғылы күйі мен зарынан мәлімет беретін маңызы зор тарихи туынды. Жырда Қытай өкіметінің қорлықтарына шыдамай, ашық қарсы шығып, ездік өмірден ерлік өлімді артық көрген Елісхан батырдың ел бастап Алтай топырағынан бір жола ауған қаралы да қасіретті көшінің бастан өткерген қиын-қыспақтары нанымды баяндалады, әрі жыр оқиғасын тарихи құжаттар да растайды. Белгілі ғалым Р.Бердібаев: “Түркиядағы қазақтардың алғашқы тобы сонау қырқыншы жылдардың бас кезінде Қытай билеушілерінің қорлығына шыдамай, бірнеше мемлекеттің шекарасын басып өтіп, орасан шығынға ұшырап, Үндістан жерінде тұйыққа тіреліп, “жер ортасы Көктөбе” деп қайда барарын білмей дағдарып қалған елден құралған. Оларға жәрдем қолын созып, көшіріп әкеп қоныс берген, орналастырған, ес жиып, етек жиюға көмектескен Түрік үкіметінің мұндай қамқорлығын ешқашан да естен шығаруға болмайды” - деп ескертеді. [32, 160-б.]

Қытайдағы қазақтардың бір бөлегі қорлық қысымға, озбырлыққа шыдамай, еркіндік, тыныштық көздеп, жаңа мекенді шарқ ұрып іздегенінің қасіретке толы тарихы осы “Үркін-қорқын” жырының негізін құрайды. Жыр қорқыныш, үрейден үрке ауған қайғылы ел өмірінің қатал шындығын шынайы көрсете алғандығымен құнды.

Сонымен қорыта келгенде, бұл бөлімде нысанаға алған тарихи жырлардың тарихи шындықтан алшақ кетпейтіні тарихи құжаттар арқылы анықталып отырды. Ал, осы тараудың “«Демежан батыр» жыры нұсқаларының өзіндік ерекшеліктері” деп аталатын ІІ.І тармақшасында Демежан батыр жайындағы жырлардың бес нұсқасы (Қ.Орынбасарұлы, Т.Құсайынұлы, А.Татанайұлы, Ә.Қоңқаұлы, Ә.Әмірұлының нұсқалары) салыстырылып, текстологиялық талдау жасалынады.

Жырдың барлық нұсқаларында оқиға желісінің баяндалуы әрқалай болғанымен, ішкі мазмұны ұқсас. Әр нұсқада оқиғаларды баяндауда өзіндік айырмашылықтары кездесіп отырады, 1-оқиғаның баяндалуында /толық, толық емес/, 2-оқиғаның орын тәртібінде, 3-тіл көркемдігінде. Жырдың композициялық сюжетінде кездесетін оқиғалар жырдың көп нұсқасында кездеседі. Мысалы жырдағы мына эпизодтар нұсқалардың бәрінде де ұшырасады.

1. Демежанды таныстыру;

2. Мәтеннің Шәуешекке амбы болып келуі;

3. Мәтен мен Ысқақтың жақтас болып, елді азғыруы;

4. Мәтеннің алым-салығы, Демежанның қарсы келуі;

5. Демежанның Ішбетіден Алтайға кетпек болуы;

6. Демежанның Мәтенге келуі, қолға алынуы;

7. Демежанның елге хаты, абақтыдан қашуы;

8. Батырдың қайта ұсталуы;

9.Мәтеннің Демежанды дарға асу үкімі, консулдың араша түсуі;

10. Демежан өлімі. Батырды жоқтау, оған деген халық құрметі; 11. Жыр соңы.

Біз сөз еткен нұсқалардың бәрінде кейіпкерді таныстыратын шағын кіріспе бар. Ақын-жыршылар батырлардың елі мен жері жайында қысқаша мәлімет береді. Әр жыршы білгенін–естігенін өзінше баяндағандықтан кіріспенің көлемі де әртүрлі болып келеді. Сондай-ақ бейнелеу құралдарын пайдалану шеберлігі, ұйқасы, көлемі, баяндау стилі жағынан да нұсқалардың айтарлықтай айырмашылықтары бар. Дегенмен Мәтеннің Шәуешекке амбы болып келуінде, Мәтеннің алым-салығында, Демежанның елге хатында, Бітіридің жоқтауында жол ұқсастықтары жиі кездесіп жатады. Ал, шумақ ұқсастықтары сирек кездеседі. Сонымен қатар біз сөз етіп отырған бес нұсқаны бес түрлі вариант деуге келмейді. Жырлардың вариантталуы турасында ғалым З.Сейітжановтың: “Жыршылар – белгілі бір оқиға жайында бір ғана емес, бірнеше өлең-жырды білуі мүмкін; жыршы оларды қатарынан жырлаған кезде, бір батырға немесе сол оқиға болған бір жерге байланысты бірнеше өлең-жырдың тобы пайда болады” [12] деген пікірін негізге алып, жырдағы оқиғалардың бір-біріне өте жақын екенін анықтап, оларды бірнеше версия, екі нұсқа деп қараймыз.

Т.Құсайынұлы, Ә.Қоңқаұлы, А.Татанайұлы, Қ.Орынбасарұлының нұсқалары версиялық нұсқалар да, яғни бір вариант, ал, Ә.Әмірұлы нұсқасын өз алдына дербес вариант деп қарауымызға болады. Демек, нұсқа, версиялардың болуы халық әдебиетіне тән құбылыс. Екіншіден, жырдың халық арасына кең тарағандығын да көрсетеді. Елім деген ерді халық ардақ тұтып, оның іс-әрекетін жырға айналдырған. Әр ақын-жыршы өзінше толғап, кейінгі ұрпаққа өнеге еткен. Бірақ жыр нұсқаларында орасан айырмашылықтар жоқ.

“Зерттеу нысанындағы жырлардың поэтикасы” деп аталатын үшінші бөлімде фольклор поэтикасы турасында айтқан ғалымдар еңбегін назарда ұстай отырып, зерттеу нысанына айналған тарихи жырлардың поэтикалық ерекшеліктері анықталды.

Поэтиканың сан түрлі қыры болатынын айта келіп, “Поэтика - әдебиет пен фольклортану ғылымының аса бір қиын да күрделі саласы. Өйткені кез-келген шығарманың көркемдігі мен оның тіл кестесін, яғни поэтикасын зерттеу сөз өнерінің ішкі қыр-сырына тереңдеп барып тексеруді қажет етеді. Поэтика – гректің “poietine” – поэтикалық өнер деген сөзінен шыққан” – деген ғалым Б.Уахатов тұжырымын негізге алдық [33, 113-б.]. Бұдан шығатын қорытынды фольклор поэтикасы дегеніміз сөз өнерінің көркем формаларының: сюжет, композиция, образ, бейнелеу құралдары, тіл кестесі, әуен, ырғақ, өлшем сияқты компоненттерін қамтумен қатар, ауыз әдебиеті шығармаларының жанры мен шындықты бейнелеу принциптері мен методтары да осы ұғымға кіретінін көрдік.

Фольклор шығармаларының әрбір жанрының жанрлық ерекшелігін айтып, пікір білдірген ғалымдар аз емес./Ш.Уәлиханов, А.Байтұрсынов, С.Сейфуллин, С.Мұқанов, М.Әуезов, Қ.Жұмалиев, М.Ғабдуллин, С.Қасқабасов, Р.Бердібаев, Е.Тұрсынов, Б.Уахатов, З.Сейтжанов, Т.Сыдықов, Ш.Керім, Б.Рахымов т.б./ Аталған ғалымдар поэтиканы тұтастай алып қарастырмаса да, өз зерттеулерінде фольклор поэтикасының әр қырын қарастырған.

Біз сол себепті тарихи жырлардың поэтикасын зерттеуде мынадай үш түрлі шартпен қарастырдық 1) тұтастану, (сюжет пен мотив) және композиция; 2) көркем образ; 3) бейнелеу құралдары.

Фольклорлық шығарма оқиғаларының тұтастануын білу шарт. Бұл дегеніңіз - бүкіл шығармадағы оқиғалардың орындалуы мен орындау барысы. Шығармадағы тұтастану мәселесі С.Қасқабасов, В.Жирмунский, С.Садырбаев қатарлы ғалымдардың еңбектерінде жан-жақты қарастырылды. Академик В.Жирмунский тұтастану орыс былиналарында кездеседі десе [34, ст.37-43], профессорлар С.Қасқабасов [35, Б.8-63] пен С.Садырбаев[24,105 б.] мұндай тұтастану заңдылығы қазақ фольклорында да кездесетінін дәлелдеген.

Академик С.Қасқабасов тұтастану - фольклор поэтикасының заңдылығы деп қарап, фольклорлық шығармалардың өзіндік әдіс-тәсілдері, көркемдеу құралдары мен олардың атқаратын қызметі болатынын атап көрсетеді. Өз қаһарманын ерен ерлік иесі етіп көрсету үшін романтикалық дәріптеу мен жинақтауды қолданатынын баса айтады. Ғалым: “Көркем жинақтау - өмірді, қаһарманды фольклорлық түсінікпен дәріптеуге қызмет етеді және тұтастану құбылысын күшейтеді. Өйткені тұтастанудың өзі, түптеп келгенде жинақтаудың бір түрі десе де болады, себебі мұнда да тарихи оқиғалар кейіпкердің өмір жолы мен іс-әрекеттері, оның ұрпағының ғұмыры мен қимыл-ерліктері түгел жинақталып, топталып, біртұтас дүние құрайды”- дейді [34, 9-б.].

Тарихи жырлардың композициясы, сюжеттік желісі классикалық жырларға ұқсамайды. Басқаша айтқанда, мұнда негізгі оқиғаға мән беріледі. Батырлық жырлар сюжетінің бөлшектері ұлт-азаттық қозғалысына байланысты туған тарихи жырларда өзгеріске ұшырайды. Басқаша айтқанда батырлық жырларда кездесетін (перзентсіз ата-ана, олардың хал жағдайы, кейіпкердің керемет болып туылуы, баланың өте күшті батыр болып ерекше өсуі, батырдың әйел іздеп шығуы, ғашығын (қалыңдығын) іздеп табуы) ғұмырнамалық эпизодтар тарихи жырда айтылмайды, батырлардың жас кезі, мекен жайынан қысқаша мәлімет беретін шағын кіріспе болады. Негізінен ел азаттығы жолындағы іс-әрекеттері айтылады. Ұлт-азаттық көтерілісіне байланысты туған жырларда ұлан-асыр той да жоқ. Керісінше, басты кейіпкерлер мерт болады. Оқиға қайғылы аяқталады. Оқиға қалай болса, сюжеттік желі де солай болады. Қалыптасып тұрақтанған сюжет жоқ. Оқиға өмірдің өзінен туындайды.

Батырлар образын ашуда көркемдік бейнелеу құралдарының қызметі зор. Өйткені, “батыр образы – халықтың ең асыл арман-мұратының көркем жинақталуы” [35, 54-б.]. Ал, тарихи жырларда батырын асыра мақтау жоқ. Сондай-ақ, тарихи жырлардың мазмұндары өмірде нақты болған оқиғаларға не тура, не жанамалай болса да, байланысып жатады. Сондықтан тарихи жырларда суреттелген оқиғалардың қай дәуірде, қай кездерде болғандығына, тарихи құжаттар мен шежіре айғақтарына сүйеніп, анықтауға болады. Демек, тарихи жырларды белгілі бір оқиғалар жөніндегі халықтың айтқан сөзі, пікірі деп айтуымызға негіз бар. Сол себепті, тарихи жырды - тарихи оқиғалардың дәлме-дәл көрінісі деуге келмейді, әйтсе де, қаһармандық эпостарға қарағанда оқиғалар тарихи шындықтың айналасында өрбиді. Сондықтан тарихи жырларда аз мөлшерде болса да ұлғайтудың болатынын жоққа шығаруға болмайды. Өйткені тарихи жыр классикалық эпостың поэтикасын пайдаланады. Мысалы, біз нысанаға алған жырларда («Демежан батыр», «Зуха батыр», «Жақыпберді», «Үркін-қорқын») гипербола кездеседі, бірақ батырлық жырмен салыстырмалы түрде алғанда жоқтың қасы деуге болады. Демежандай ерін эпикалық батыр дәрежесіне көтергісі келген. Жыршы Ә.Әукіш Демежанды дарға асып өлтіруінде:

Тартқанда жеті қайта шықты жаны

Тәнінің әр жерінен ақты қаны. [36, 231-б.]

Немесе, Мәтеннің Демежанға салған салығы:

Бай дейді жұрттан асқан ер Демежан

Төрт жүз ат, бес пұт алтын берсін, - дейді. [37, 104-б.]

Әрине, Демежанның ауқатты екені де рас, Мәтеннің Демежанға салған салығы да тарихи шындық, бірақ, төрт жүз ат, бес пұт алтын сұратуы мүмкін емес. Жыршы Мәтеннің ерекше жемқорлығын көрсетпек болған оймен тым асырмалап жіберген. Олай дейтініміз, бір пұт алтын он алты келеге тең болғанда, бес пұт алтын сексен келеге тең болады. Әрине, мұнда жыршы батырдың мықтылығын дәлелдеу мақсатында дарға жеті рет тартқызса, Мәтеннің елден асқан жемқорлығын төрт жүз ат, бес пұт алтын сұратуымен әсірелеп ұлғайта көрсеткен. Біз Демежан салықты төлей алмағаннан емес, салыққа қарсы келгендіктен абақтыға алынғанын ескерсек жетіп жатыр.

Мұндай гиперболалық тәсіл Зуха, Жақыпберді, Елісқандардың іс-әрекеттерінде аздап ұшырасады. Мысалы, “Жақыпберді батырдың” С.Далдабаев нұсқасында:

“Көздің жасын көл қылып қатын-бала

Ешкімнен рахым келіп қарамаған”

Осы жырдың екінші нұсқасында:

“Жер жарған Будутыңның құр атағы,

Қанымен төрт дауалды сылатады” -

деген сыпатты әсірелеулер кездеседі.

“Үркін-қорқында”:

Дүние өтер, соққан жел,

Көздің жасы болды-ау сел.

Айдынды шалқар көл едік,

Қаңғырлыған болдық шөл.

Талайын опат таптырған

Мүрдеге толды-ау құба бел.

Немесе:

Адамда санат қалмады,

Жез қармақтай иіліп

- деген жолдарда әсірелей айтқандық байқалады. Бұл мақсатсыз қолданылған тәсіл емес, мұндай әсірелеулер адамның көңіл-күйі мен шығарманың әсерлілігін арттыруға септігін тигізеді.

Халықтың ауыр күйі ауыз әдебиетінің қай жанрын болса да айналып өтпеген. «Халық поэзиясында ежелден ауыр жағдайды, апатты, қайғыны, қазаны «айдын көл су алды», «қас бәйтерек құлады», «жаңған шырақ өшті» деген сияқты тұспалдап айтып келген» - дейді ғалым З.Ахметов. [38, 38-б.] Классикалық жырларда кездесетін мұндай көріністер біз нысанаға алған жырларда да кездеседі. Мысалы, Демежанды жоқтаған әйелінің жоқтауында:

Сарғайып зағпырандай қайғы жедім

Гүлім солып, заманым қуырылды ғой,

Есілім, тірі болсаң бүйтер ме едім.

[39, 235-б.]

Немесе:

Күнім батып, заманым қуырылып,

Қайтейін арт жағыңның тайды бағы.

[40, 235-б.]

Немесе:

Қорғанымыз құлады,

Бәйтерегім сұлады

[37, 414-б.] -

деп келетін жолдар көп.

Ал, “Үркін-қорқын” жырында Елісхандай ер тағдыр тауқыметімен дұшпанының көңілінде болса да көзінде болмауға тырысып, соңына ерген халқын ертіп, көз көріп, құлақ естімеген жапанға көш түзейді. Көш барысында ауыр күйлерді бастан өткереді. Дәл осы жырды, яғни өрбіген Алтайын амалсыз тастап ауып бара жатқан мына бір көштің бастан өткерген қиын кезеңдерін айна-қатесіз бейнелеген шығарма ХҮІІІ ғасырдағы Жоңғар ойранында Қаратауды тастап бет-бетіне ауған елдің халық арасына “Елім-ай” деген атпен танылған “Қаратаудың басынан көш келеді” тарихи өлеңімен салыстыра қараған жөн. Алғашқы тарихи өлең мен біз сөз етіп отырған жырдың негізгі мазмұны қара қазан, сары баланың қамы үшін қалың ел жылап-сықтап жан-жаққа бытырап күн көру қамын ойлағаны айтылады. Ел бір-бірімен, ағайын-туысымен туған жерімен қош айтыса айырылысады. Мысалы, “Қаратаудың басынан көш келедіде”

Қаратау, қош аман бол, ата мүлкі,

Малменен, елмен екен жердің көркі.

Тәңірінің тағдырына көнбейміз бе,

Дәм бітсе, дем сағатта өлмейміз бе?

Баласы үш момынның қоныс ауды

Қош енді, көреміз бе, көрмейміз бе?

-десе, “ Үркін-қорқында”:

Шуылдап айырылысарда көп жыласты,

Төгісті көздерінен қанды жасты.

Пәниде көре алмасақ ғаріп жолдас

Көрейік хикмет күні, - деп жыласты.

… “Қош”, “Қош”- деп екі жақ та айрылғанда

Қайғылы көкіректен шықты түтін.

Айрылып бір-бірінен егілген ел,

Көз жасы қойынына төгілген сел.

Қайғырып қатын-бала жүре алмайды,

Айырылған әрбір жаққа болды кесел.

немесе:

… Не секілді маңғаздар

Санаменен сарғайды

Сонда да ойлап сағындық

Өрбіген мекен Алтайды –

- деп, атамекеніне деген сүйіспеншілігі мен қимастығын ашына айтады, шерленеді.

Міне, халық мұңының бір-бірінен еш айырмасы жоқ. Ата қонысын, жер-суын тастап, көз көріп, құлақ естімеген жаһанға бет бұрған қайғылылардың мұң-зары. Тіпті, елдің жағдайы ауырлағанда тарихи өлеңде:

Қаңғырып жүргенінде көп қазақтың,

Көмусіз қала ма, алла, талайлары

- десе, “Үркін-қорқында”:

Ел көшіп, бір қарлы тау тағы асты,

Ыс тиіп, күндіз-түні өлім басты…

…Жер қатты, күні суық көмілмейді

От өртеп, жер жібітіп жанталасқан.

Қарасаң жонда қалған біткен малдар,

Көмілмей қалып жатыр өлген жандар.

Ғаріптің жетім-жесір қисабы жоқ

Тірідей қалып жатыр кемпір-шалдар.

Кейбіреу есеңгіреп жарылып жүр

Боялып түйе үстінде қызыл қандар –

деп, көздің жасын көл етеді. Тіпті аурудан зәресі ұшқаны сондай:

Тамтығымыз ел болып,

Қосылар ма екен санатқа?! [41, Б.310-378]–

деп зарланады.

Жыршылар мұнда елдің мұңын айтқанда ұлғайту формасын пайдаланған. Мұндай ұлғайту тәсілін пайдалану арқылы шығарманың көркемдік және идеялық мазмұнын ашып қана қоймай, халық басына түскен нәубетті әсірелей түскен. Белгілі бір тарихи оқиғаға байланысты туған екі түрлі шығарма болса да, үндестік байқалады.

Жыр қаһармандары қарапайым болғандықтан олардың әйелдері де елден асқан сұлу немесе пері қызы да емес. Сонымен қатар бұл батырларда орасан динамикалық қимылдар жоқ. Өйткені, олардың жаулары да алып күштің адамы емес, қатардағы адамдардан алшақ кетпейді. Яғни, тарихи жырлардың бас кейіпкерлері “типтік” образдағы сипатқа енбеген. Демежан Қобыланды сияқты қырық мың қызылбаспен жалғыз айқасқа келмейді. Қобыланды:

… Жалғыз өзі батырдың,

Жойып кетіп барады.

Қойға тиген қасқырдай

Сойып кетіп барады.

Үш мың атты бір сайға,

Төрт мың атты бір сайға

Аламын деп қайтарда

Қойып кетіп барады.

Ал, Демежан бір Мәтеннің алдына барғанда:

Боларын бір сұмдықтың біліп алды,

Қасына он бес жігіт ертіп алды.

Демек, Демежан алдына келген қырық мың жасақты жайпап салатын Қобыланды емес, ол кәдімгі қарапайым жанша күдіктенеді, қорқады. Дұшпанына жалғыз бармайды, тіпті барған күнде де:

Келген соң Мәтен амбы ашуланды,

Сары таяқ жерде жатқан қолына алды.

Мәтен Демежанды шоқпармен немесе айбалтамен емес, кәдімгі сары таяқпен ұрып абақтыға жабады. Зуха да бар ауылы болып Ма дарын бастап келген 150 әскерге соққы бере алмайды. Ауылдағы “алпыс адамның” бәрі қарулы шеріктердің қолынан қаза табады. Ал, Жақыпберді болса,

Қауіпсіз еш нәрседен отырғанда,

Ат қойды қырық шерік андағайлап.

Амал не, көпке қылар қайрат қайсы

Арқанмен түсе-түсе алды байлап -

дейді. “Үркін-қорқында” сәл өзгешелеу келеді. Алдыңғы жырларда батырлар еш қауіпсіз жатқан жерде қолға түсірсе, соңғы жырда артымызда жау бар деп сезіктенген ел әркез дайын тұрады. Елісхан Фулужияңның алдауына түсіп қалғанында да оны босатып алатын ел-жұрты бар. Дұшпанын жеңеді. Әрине, мұнда тек Елісханның күші емес, ел бірлігінің жемісі. Демек, тарихи жырлардың қаһармандары дұшпанына жалғыз қарсы келе алмайды. Қырық мың әскерді былай қойғанда, қырық әскерге де төтеп бере алмайды.

Сонымен, көріп отырғанымыздай, тұтастанудың барлық сатыларынан батырлық эпостар толық өткен, ал, тарихи жырлар әлі де болса өте қоймаған деген қорытындыға келуге болады. Себебі, батырлар жырында “батырлар қандай кездейсоқтық болса да жеңімпаз ретінде көрінеді” [42, Б.125-165].

Қорыта келгенде, біз бірінші, тарихи жырлар мен батырлық жырларды салыстыра отырып, сюжеттік, композициялық айырмашылықтарын анықтадық. Батырлық жырлардың кейбірі (“Қырымның қырық батыры” т.б.) тұтастанудың барлық сатысынан өткен, тарихи жырлармен салыстырғанда оқиғасы мен құрылысы ертегіге жақын. Тарихи жырлардың жанрлық ерекшеліктеріне, кейіпкерлеріне қысқаша сипаттама беріліп, тұтастанудың сатыларынан әлі толық өте қоймауының себептері ашылды. Этнографиялық құндылықтардың тарихи жырларда да көп көрініс беретіні байқалады. Ұлттық наным-сенімдер мен дүниетанымы, әдет-ғұрпы мен тұрмыс-тіршілігі өмірлік шындық деңгейінде көрініс тапқан. Жыр оқиғасы тарихи шындықпен орайлас бейнеленген. Жырлардағы көркемдік бейнелеу құралдарында дәстүр сабақтастығы байқалады, ақын-жыршылар ертеден келе жатқан эпикалық жырлардың бейнелеу құралдарын пайдаланған. Батырлық жырларда қолданылатын ұлғайтулар біз сөз еткен жырларда кездеспейді десе де болады, дегенмен аз ұшырасады. Өйткені мұнда кейіпкерлер қиял-ғажайып түрде дүниеге келмеген қарапайым адамдар болып табылады. Бұл жырларда қиялдың орнын тарихи шындық басқанын әрі қаһармандар да, оның жаулары да алып күш иесі емес. Кейіпкерлердің қарапайым қатардағы адамдардан алшақ кетпейтінін, көркемдеуіш құралдардың ішінде ұлғайту-әсірелеудің мөлшері аз болатынын аңғардық.

Қорытындыда жұмыста жасалған түйіндер нақтыланып, негізгі нәтижелер көрсетілді.

Шет елдегі қазақтардың халық әдебиетін зерттеу, ғылыми айналымға енгізу бүгінгі күн ғылымының басты талаптарының бірі екендігі баса айтылды. Соның ішінде Қытайдағы қазақ фольклорының жиналу, жариялану қарқыны жоғары болғанымен, зерттелу деңгейінің теориялық жағынан әлі де төмен екендігі нақтылай қарастырылды. Сондай-ақ, Қытайдағы қазақтар арасында кейіннен туған тарихи жырлардың тарихи мәні мен маңызы тарихи деректермен салыстырыла зерттелді.

Зерттеу нысанындағы жырлардың поэтикалық құрылымы, тұтастану мәселелері, бейнелеу құралдарының ерекшеліктері анықталды.

Қытайдағы қазақтардың арасында кейіннен туған жырлардың қазақ фольклорынан алар орны зор.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

Назарбаев Н. Құшағымыз бауырларымызға айқара ашық // Дүниежүзі қазақтарының Құрылтайы (құжаттар жинағы) - Алматы: Атамұра, 1993. – 280 б.

Қирабаев С. Әдебиетіміздің ақтаңдақ беттері. – Алматы:Білім, 1995. – 288 б.

Сәмитұлы Ж. Қытайдағы қазақтар. Алматы: Дүниежүзі қазақтарының қауымдастығы, 2000. – 312б.

Мұқаметқанұлы Н. ХҮІІІ-ХІХ ғасырлардағы қазақ-қытай байланыстары. Алматы: Санат, 1996. - 281б.

Қазақ совет энциклопедиясы. – Алматы: Қазақ совет энциклопедиясының бас редакциясы, 19 . – 12т. –

Әуезов М. Уақыт және әдебиет.- Алматы: Қазкөркемәдеббас, 1962. – 427б

Қалиасқарұлы Қ. Монғолия қазақтарының ауыз әдебиеті. канд.дисс.89б.

Садырбаев С. Фольклор және эстетика.- Алматы: Жазушы, - 1976. - 152б

Уахатов Б. Арқалық батыр.// Қазақ тарихи жырларының мәселелері.- Алматы: Ғылым, 1979. – 312б

Ғұмарова М. Бұрын зерттелмеген жырлар // Қазақ әдебиетінің тарихы. – Алматы: Қазақ ССР Ғылым академиясының баспасы, 1960. 1-т. – 1-кіт. – 740б

Сыдықов Т.Қазақтың тарихи жырлары және бүгінгі ғылым // Қазақ фольклорының тарихилығы. – Алматы: Ғылым, 1993. - 328б

Сейтжанов З. Тарихи эпос. - Алматы: Ғылым, 1994. - 112б

Абылқасымов Б. Қаракерей Қабанбай батыр.// Қазақ тарихи жырларының мәселелері. - Алматы: Ғылым, 1979. – 312б

Ғабдуллина А. Қабанбай батыр туралы тарихи жырлар мен аңыздар.канд.дисс.

Жамбозұлы К. Алтай аясы. 1995.№4саны. 57б

Мыңжани Н. Қазақ халқының ауыз әдебиеті. Үрімжі. 1980.6-7б

Мыңжани Н. Қазақ фольклоры және оның қисса-дастан жанры жайында. 158б

Татанайұлы А. Тарихи дерек-келелі кеңес.Үрімжі:Халық баспасы. 1987. – 204б

Егеубаев О. Қазақ халқы және оның салт-санасы. Үрімжі: Шыңжаң халық баспасы.1994ж

Кірішбаев А. Қазақ әдебиеті тарихынан таңдамалы үлгілер. Үрімжі: Шыңжаң халық баспасы. 1986.46

Қалиұлы Ә. Қазақ ауыз әдебиеті.монография. Үрімжі:Шыңжаң халық баспасы.1985ж

Сәнік З. Бас сардар. Жәнібек батыр туралы аңыздар.// Абылай хан. кіт. Алматы: Жазушы. 1993.- 412б

Мырзақан Ж. Қабанбай туралы. // Шалғын, 1981. - №2. – 128б

Ахметжанұлы Т. Ұлттық әдебиет-көркемөнер мұраларын жинау, зерттеу және кәдеге жарату жайлы.// Шалғын. 1980. №2. 99б

Асылұлы О. Бақтиярдың қырық бұтағын бұтарлағанда.// Мұра.1993. №1.160б

Маман Ж. Әкбар-Сейіт. Үрімжі: Шыңжаң жастар баспасы. - 1986. - 349б

Сәнік З. Тұғырыл хан. А., Қазақпарат – 2005ж

Баймоллаұлы М. Тарбағатай арпалыстары.(тарихи деректеме). - Үрімжі: Шыңжаң жастар-өрендер баспасы.2000.-438бет

Қоңқаұлы Ә.Қазақ қиссалары. Үрімжі: Ұлттар баспасы. – 1999. - 8-к

Ж. Диқанбайұлы. Елге хат. // Мұра.1991. - №4, 120б

Бердібаев Р. Байқалдан Балқанға дейін. Алматы: Қазақстан, 1996. - 256б

Уахатов Б. Қазақтың тұрмыс-салт жырланың типологиясы. - Алматы. Ғылым,1983.- 160б

Жирмунский В. Народный героический эпос. М. – Л., 1962. ст.37-43

Қасқабасов С. Тұтастану – фольклор поэтикасының заңдылығы.// Қазақ фольклорының поэтикасы. Алматы: Ғылым. 2001, 8-63б

Сейтжанов З. Қаһарманды суреттеу прициптері.// Қазақ фольклорының поэтикасы. Алматы. Ғылым. 2001ж, 125-165б

Ә.Әмірұлының нұсқасы 213-243б

Қ.Орынбасарұлының нұсқасы.100-111б

Ахметов З. Өлең сөздің теориясы. Алматы: Мектеп, - 1973.-212б

Ә.Қоңқаұлы. Демежан батыр. // Мұра. 1987

Т.Құсайынұлының нұсқасы. 397-417б

Исаұлы Ш. Үркін-қорқын. // Қазақ қиссалары. - Үрімжі: Ұлттар баспасы.-1991. 10-378б

Диссертация тақырыбы бойынша жарық көрген мақалалар тізімі:

1 “Демежан батыр” жырының туып, таралуы // Ғылыми-практикалық конференция материалдары. – Талдықорған, 2001. – Б. 71-73

2 “Үркін-қорқын” жырының тарихи мәні мен маңызы // Мыңжылдықтар тоғысындағы Қазақстан білімі мен ғылымы. Халықаралық ғылыми-практикалық конференцияның материалдары. – Талдықорған, 2002. – Б.38-43

3 “Демежан батыр” тарихи жыры туралы // Ахмет Яссауи университетінің хабаршысы. Қоғамдық ғылымдар сериясы. – Түркістан, №3. 2003. – Б.70-74

4 “Демежан батыр” жыры және оның нұсқалары туралы// Әл-Фараби атындағы қазақ ұлттық университетінің Хабаршысы. Филология сериясы. – Алматы, №6. 2003. – Б.127-128

5 Зуха батыр жайындағы жыр // Қазақстанның қазіргі таңдағы білім беру жүйесі мен ғылымы және оны реформалау жолдары. Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материялдары. – Талдықорған, 3-4 қазан, 2003. – Б.170-174

6 Сегіз жылдық сергелдең немесе “Үркін-қорқын” жыры жөнінде // Қазақ елі, 28 желтоқсан, 2005. 4-б.

7 Қытайдағы қазақтардың тарихи жырларының жиналуы мен зерттелуі // V Әуезов оқулары. Жас ғалымдардың V халықаралық ғылыми-теориялық конференциясының материялдары. – Алматы: М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты, 2007. – Б.185-192

8 Б.Кәсейұлы – Шыңжаңдағы қазақтардың халық әдебиетін зерттеуші // Әл-Фараби атындағы қазақ ұлттық университеті Қазіргі әдебиеттану мен фольклористиканың теориялық және методологиялық мәселелері. Екінші Халықаралық ғылыми-теориялық конференция материялдары. – Алматы, 2007. – Б.318-324

9 Тарихи жыр мен шындықтың арақатынасы // Қазақ тілі мен әдебиеті, 2007. №3, – Б.32-37

РЕЗЮМЕ

автореферата диссертации на соискание ученой степени кандидата филологических наук по специальности 10.01.09 – Фольклористика

Аязбаева Улбосын Базархановна

Исторические песни о национально-освободительном движении

(на примере исторических песен казахов Китая во второй половине ХІХ и первой половине ХХ в.в.)

В настоящей диссертации впервые исследуются проблемы истории фольклора казахов, а именно: жанр исторических песен, созданных и бытующих в Китае. Как отмечено в диссертации, во второй половине ХIХ и первой половине ХХ веков появились неизвестные ранее казахские исторические песни, в которых воспевались подвиги батыров, отдавших свою жизнь за свободу соотечественников. Эти исторические песни, проникнутые чувством патриотизма и гордости за своих воинов, донесли до потомков их героические свершения.

Объектом исследования являются исторические песни "Демежан батыр", "Зуха батыр", "Жакипберды батыр" и "Уркин-коркын", которые были опубликованы на страницах журналов "Шалгын", "Мура" и пятнадцатитомном сборнике "Казах киссалары" (причем, у песни "Демежан батыр" сохранилось несколько вариантов) в Китая.

Цель исследования. Основная цель работы – исследовать исторические песни в связи с реальными событиями, имевшими место в конце ХIХ и начале ХХ в.в.; осветить и обобщить исследовательскую работу по данной тематике фольклористов Казахстана и Китая.

Методы исследования. В диссертации использованы сравнительно-исторический, системно-комплексный, историко-литературный методы и метод объективного анализа.

Научная новизна исследования заключается в следующем:

- впервые с учетом новых исторических реалий специальному научному изучению подвергнуто устное народное творчество, в том числе исторические песни казахов Китая, создание которых, как было установлено, относится ко второй половине ХIХ и первой половине ХХ веков;

- с новых научных позиций проанализировано развитие и научное исследование казахского фольклора в Китае.

Структура работы. Диссертация состоит из введения, трех основных

разделов, заключения и библиографии.

Во введении обосновываются актуальность и научная новизна работы; определяются ее основные цели и приоритетные задачи, объект и предмет исследования; раскрывается теоретическая и практическая значимость; характеризуются положения, выносимые на защиту.

В первом разделе "Собирание и исследование казахских исторических песен в Китае" основное внимание, помимо обобщения установленных фактов, уделяется анализу песен "Кабанбай батыр" и "Аркалык батыр". Сравнивается их трактовка казахскими и китайскими фольклористами, выявляются методы их исследования, общее и особенное.

Второй раздел «Соотношнние исторической песни и действительности» диссертации посвящен сопоставлению текстов исторических песен, с историческими событиями, которым они посвящены. В результате проведенного исследования установлено, что в текстах исторических песен "Демежан батыр", "Зуха батыр", "Жакипберды батыр" и "Уркин-коркын" сохраняется связь с действительно имевшими место событиями в истории. Особую научную ценность представляет один из параграфов второго раздела диссертации, в котором автор диссертации сравнивает несколько вариантов песни "Демежан батыр".

Третий раздел «Поэтика исторических песен» диссертации посвящен анализу поэтики и стиля исторических песен, ставших объектом данного научного исследования.

В заключение работы сформулированы выводы и результаты, полученные в процессе проведенного исследования.

Степень внедрения. Основные выводы и содержание диссертационной работы отражены в четырех публикациях, докладывались на пяти международных и республиканских научно-теоретических и научно-практических конференциях.

Теоретическая и практическая значимость работы определяется тем, что результаты исследования и рассматриваемые в нем факты могут быть использованы при подготовке и чтении лекций по специальному курсу "Казахский фольклор зарубежом" и "Исторические песни" студентам и магистрантам филологических факультетов ведущих вузов Казахстана.

SUMMARY

The auto abstract of the dissertation on competition of a scientific degree of the candidate of philological sciences on a speciality 10.01.09 - Folklore

AYAZBAYEVA ULBOSSYN BAZARHANOVNA

Historical songs about национально-освободительном movement (on an example of historical songs of the Kazakhs of China ІІ of half ХІХ - І of half ХХ of centuries)

In the present dissertation for the first time is investigated problems of a history of folklore, Kazakhs, namely: a genre of historical songs created and бытующих in China. As is marked in the dissertation, in second half Х!Х and first half ХХ of centuries the Kazakh historical songs, which воспевались feats батыров, отдавщих the life for freedom of the compatriots have appeared unknown earlier. These historical songs, проникнутые by feeling патриотизма and pride for воинов, have informed up to потомков their heroic свершения.

Object of research are the historical songs "Demejan batur", "Zuha batur", "Jakipberdy batur" and "Urkyn-korkun" which were published on pages of magazines "Шалгын", "Мура" and пятнадцатитомном the collection " the Kazakh киссалары " (and, at songs "Demejan batur" some variants) in China were kept.

Purpose of research. The basic purpose of work - to investigate historical songs in communication(connection) by real events having a place in the end ХІХ and a beginning ХХ of centuries; to illuminate and to generalize research work on the given subjects казахких фольклористов of Kazakhstan and China.

Methods of research. In the dissertation are used rather - historical, системно-complex, историко- literary methods and method of the objective analysis.

The scientific novelty of research consists in the following:

- for the first time in view of new historical realities the oral national creativity is subjected to special scientific study, including historical songs of the Kazakhs of China, which creation, as was established, concerns to second half Х! Х and first half ХХ of centuries;

- from new scientific positions the development and scientific research of the Kazakh folklore in China is analysed.

Structure of work. The dissertation consists of introduction three basic sections, conclusion and bibliography.

In introduction are proved a urgency and scientific novelty of work; its(her) basic purposes and приориретные of a task, object and subject of research are defined(determined); is opened теоритическая and practical importance; the rules(situations) which are born(taken out) on protection are characterized.

In the first section " Assemblies and researches of the Kazakh historical songs in China " the basic attention, besides generalization of the established facts, is given to the analysis of songs are considered(examined) research фольклористов of historical songs, "Kabanbay batur" and "Arkalyk batur". Their treatment is compared Kazakhstan and Chinese фольклористами, the methods of their research, general(common) and especial come to light.

The second section " a Parity(ratio) historical songs and validity " the dissertations is devoted to comparison of the texts of historical songs, with historical events, which they are devoted. As a result of the carried out(spent) research is established, that in the texts of historical songs "Demejan batur",

"Zuha batur", "Jakipberdy batur" and "Urkyn-korkun" the communication(connection) with events, really having a place, in a history is kept. The special scientific value is represented by(with) one of the paragraphs of the second unit of the dissertation, in which we compared some variants songs ""Demejan batur".

The third section "Поэтика of historical songs" the dissertations is devoted to the analysis поэтики and style of historical songs becoming object of the given scientific research.

In conclusion of work the conclusions and results received during carried out(spent) research are formulated.

Degree of introduction. The basic conclusions and contents диссертационной of work are reflected in four publications, and were reported at five international and republican scientific - theoretical and scientific - practical conferences.

The theoretical and practical importance of work is defined(determined) by that the results of research and facts, considered(examined) in it,(him,) can be used by preparation and reading of lectures at a special rate " the Kazakh folklore in зарубежом " and " Historical songs " to the students of philological faculties of high schools of Kazakhstan.

содержание .. 310 311 312 313 ..