Қазақ шаруаларын отырықшылыққа көшірудегі мемлекет саясаты (ХХ ғ.
20-30-шы жж.)
АВТОРЕФЕРАТ ДИССЕРТАЦИИ
ӘОЖ 655.4112К Қолжазба құқығында
Махмұтов Серік Қапанұлы
Қазақ шаруаларын отырықшылыққа көшірудегі мемлекет саясаты
(ХХ ғ. 20-30-шы жж.)
07.00.02 – Отан тарихы (Қазақстан Республикасының тарихы)
Тарих ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін
дайындалған диссертацияның
АВТОРЕФЕРАТЫ
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2008
Жұмыс Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Ғылым
комитетінің Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының
Кеңес дәуіріндегі Қазақстан тарихы бөлімінде орындалған
Ғылыми жетекші: тарих ғылымдарының кандидаты
Алдажұманов Қ.С.
Ресми оппоненттері: тарих ғылымдарының докторы,
профессор Омарбеков Т.О.
тарих ғылымдарының докторы,
профессор Берденова К.Ә.
Жетекші ұйым: Абай атындағы Қазақ Ұлттық
педагогикалық университетінің
Қазақстан тарихы кафедрасы
Диссертация 2008 жылы “_____ ” _______________сағ.________ Қазақстан
Республикасы Білім және ғылым министрлігі Ғылым комитетінің Ш.Ш.
Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының тарих ғылымдарының
докторы (кандидаты) ғылыми дәрежесін беру жөніндегі ОД 53.33.01
Диссертациялық кеңесі мәжілісінде қорғалады (050010, Алматы қаласы,
Құрманғазы көшесі, 29).
Диссертациямен Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының
қолжазбалар қорында танысуға болады.
Автореферат 2008 жылы “______ ” _____________ таратылды.
Диссертациялық кеңестің ғылыми
хатшысы, тарих ғылымдарының
докторы А.Т. Қапаева
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертациялық жұмыс қазақ көшпелі
шаруашылығының жаппай отырықшылануының «ақтаңдақ» беттерін ашып, Кеңес
мемлекетінің аграрлық саясатын талдауға және оған қарсы шаруа
наразылығын сипаттауға арналған.
Тақырыптың өзектілігі. Еліміз егемен болып, өз тізгінін қолға ұстап,
әлемдік өркениет аясында даму сатысына қадам басқанда өткен тарихымызды
саралап, бұрын тиым салынған ақиқатты бүкпесіз айтатын, оған жаңа
тұрғыдан баға беретін кезең келгендіктен қарастырылып отырған мәселе
өзекті екені күмән тудырмайды. 90–шы жылдардың басында тәуелсіз
Қазақстан мемлекеті ерікті қоғам ретінде өз тарихы туралы ақиқатты
білуге ерекше ынта қоя білді. Қазақстанның өткені, әсіресе кеңестік даму
жолының басты және өзекті мәселелері тарихи ақиқат тұрғысынан қайта
қаралып, түсіндірілуде.
«Қазақстан Республикасында тарихи сана қалыптасуының тұжырымдамасында»
Қазақстан тарих ғылымы алдында тарихи iлiм-бiлiмнiң үзiктiлiгi мен
бiржақтылығынан мүмкiндiгiнше арыла отырып, өткен тарихымыздың шынайы
бейнесiн жасау қажеттiгi айтылған [1].
Кеңес дәуірінде тарихи оқиғаларға, сол кездегі тіршілікке, әділдік пен
зорлыққа берілетін баға кесіліп-пішіліп, өңі айналдырылып, өзгертіліп
берілгендігі бәрімізге белгілі. Бұл шындықты ашық айтуға зерделеуге
тәуелсіздік алған кезден бастап мүмкіндік алдық. Қазіргі кезде өз
тарихымызды жан-жақты зерделеп, тәлімінен үйрену, одан сабақ алу келешек
үшін маңызды екені сөзсіз. Өткен тарихи оқиғалардың маңыздылығы туралы
«Жадымызда жатталсын, татулық дәйім сақталсын» деген еңбегінде Елбасы
Н.Ә. Назарбаев «яғни өткенімізді тұтас күйінде, ешқандай боямасыз,
қоспасыз, қаз-қалпында қабылдағанымыз ләзім. Ал өткен жылдар шежіресін
үнемі әрі бұрмалаусыз зерделеп отырудың жөні бөлек. Мұның өзі өткендегі
тәжірибенің жақсысынан үйрену үшін, ескі қателіктерді қаулата бермес
үшін, жаманнан жирену үшін қажет», - деп баға берген [2]. Түрлі мұрағат
қорларында қатталып, қолға берілмей, шаң басқан шындықты жарыққа
шығарып, халықтың еншісіне беру - уақыт талабы.
Жер мәселесі мемлекеттің ең басты мәселесі, тіршілік құралы ретінде
әлеуметтік-экономикалық мәнін еш уақытта жоймайды. Қоғам дамыған сайын
жер қатынастары ішкі-сыртқы факторларға байланысты күрделене түседі.
Қазақ қоғамында жер дауы мен жесір дауы руаралық қақтығыстардың негізі
болса, патша өкіметінің отаршылдығы, кейіннен Кеңес өкіметінің
мемлекеттік саясаты жер мәселесін одан сайын тереңдетті.
Ресей империясы ХІХ ғ. соңында қазақ жерлерін зерттеу мақсатында
Қоныстандыру басқармасы арқылы әр уезге экспедициялар шығарғаны мәлім.
Бұл саясат отар аймақты онан әрі игеруге, қазақты құмдақ және шөлейт
жерлерге ығыстыру мақсатында іске асырылды. Біртіндеп отаршылар көшпелі
және жартылай көшпелі қазақ ауылдарын отырықшылыққа бет бұрдыру саясатын
да қоя бастаған еді. Мұны тек Кеңес өкіметі ғана күшпен іске асырды.
Кеңестер Одағында жаппай ұжымдастыру үрдісі басталған кезде көшпелі және
жартылай көшпелі шаруалар қожалықтарын жаппай отырықшыландыру мәселесі
қоса көтерілді. Қазақстандағы отырықшыландыру ісін бастаған Ф.И.
Голощекин бұл іске бірден саяси мазмұн беруге тырысты. Мұның өзі жаңа
экономикалық саясат жылдары саяси тұрақтылық орныққан қазақ ауылына
саяси дүрбелең туғызатын қауіп болды. Алғашында Республика үкіметі
отырықшыландыру аудандарындағы ұжымшарлардың бастапқы түрі жерді бірігіп
өңдейтін серіктіктер және малды бірігіп өсіретін серіктіктер болу
қажеттігін көрсетті. Шын мәнісіне келгенде отырықшыландыру көрсеткіші
төмен болған. Қазақстан басшылығының өзі де отырықшыландыру күшпен,
дайындықсыз іске асырылғанын мойындауға мәжбүр болған, сондықтан алғашқы
жылдары қателіктер мен қиыншылықтар болды. Шаруға берілген несие ақша да
аз болатын. Өз отбасына арнап үй салудың негізгі ауыртпалығы зорлап
отырықшыландырылған шаруаның өз мойнына түсті. Сондықтан алғашқы жылдары
олар көбінесе жер үйлерге немесе балшықтан, қамыстан салынған лашықтарда
тұрды. Алайда партия ұйымдары осының өзін керемет үй беріп тастағандай
үлкен жиналыстарда ауыз толтырып айтатын.
Ұжымдастыру мен отырықшылыққа көшіру жылдарында Қазақстанда дәстүрлі мал
шаруашылығы күйреп, малынан айырылып, баспанасыз әрі аш қалған қазақтар
еріксіз үкімет саясатына бас иді. Сондықтан колхозға мүшелікке жаппай
еріксіз кіріп жатты. Алайда отырықшыландырудың алғашқы бесжылдығында
орындалмай қалған күрделі міндеттерді Кеңес өкіметі келесі бесжылдықта
жүзеге асырды. Отырықшыландыру жылдарында қазақ ауылының
мәдени-әлеуметтік жағдайы нашарлап кетті. Аталмыш тақырып осы жақтарымен
де өзекті.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. ХХ ғ. 20-30-шы жж. аграрлық реформалар,
қазақ шаруаларын жаппай ұжымдастыру және отырықшылыққа көшіру Қазақстан
тарих ғылымында едәуір зерттелді. Алайда мемлекеттік саясат ретінде
қалай іске асырылды, оның тарихи тамырлары, жалпы әлеуметтік-саяси,
мәдени-рухани нәтижелері әлі де болса терең зерттеуді қажет етеді. Оның
ақтаңдақ беттерін ашу қысқа мерзімде бітетін іс емес деп ойлаймыз.
Кезінде Ш. Уәлиханов, Ы. Алтынсарин, А. Құнанбаев қазақ халқының
экстенсивті көшпелі мал шаруашылығы жағдайында, басқа халықтармен
салыстырғанда қоғамдық дамуы жағынан артта қалушылықтан құтылу үшін,
шаруашылық әдісін өзгертуді, яғни көшпелі тұрмыстан отырықшылыққа
көшудің қажеттігін айтты. Қазақ жерлерін отарлауды үдету үшін Ф. Щербина
экспедициясының материалдары негізінде әлеуметтiк мәселелер жөнiнде
ақпарат алғанын айта келіп, либералдық-кадеттiк бағыттағы статистик А.А.
Кауфман өз еңбектерiнде қазақ қауымына орыс қауымының белгiлерi көшкенiн
көрсетеді [3]. П. Румянцев пен К.О. Валь қазақ ауылын таптық
дифференциация тұрғысынан қарастыруға талпынған. Олар өз еңбегiнде
көшпелi шаруашылықтағы өзгерiстердi шаруаларды отарлаумен және ауылға
капиталистiк қатынастың енуiмен сипаттайды. Алайда олар фактiлердi
баяндаумен шектелдi. К.О. Валь қазақтар арасындағы экономикалық
қатынасты ғылыми түрде зерделесе, Б. Родневич отаршылықтан социализмге
аяқ басу эволюциясын сипаттаған.
Кезінде белгілі саясаткер және зерттеуші Т. Седельников патша өкiметiнiң
отарлау саясатын сынай отырып, қазақтардың жерiн тартып алу науқанын
құптамады. Алайда автор қазақ даласындағы жер үшiн күрестi таптық
позиция тұрғысынан емес, көшпелi және отырықшы феодалдар арасындағы
күрес ретiнде қарастырды [4]. Ол осы кезде орын алған тарихи жағдайды
көрсетуге тырысқан. Мысалы, Т. Седельников қазақтарға пайдалануға
берiлген жердiң азаюы салдарынан олардың бiрте-бiрте отырықшы-егiншi
шаруашылыққа өте бастағанын ашық жазады. Осыған орай бiрнеше шаруашылық
типтерiнiң: таза мал шаруашылығы, мал шаруашылығы және егiншiлiк, таза
егiншiлiк, егiншiлiк-кәсiпшiлiк пайда болып, дамығанын көрсетедi. Ол
Қазақстандағы аграрлық жағдай жөнінде дәйекті пікір айтуға талпынған.
Бұған жеті жыл бойы Қазақстандағы аграрлық мәселемен жан-жақты таныс
болуы мүмкіндік берді. Ол өз еңбегінде А. Кауфманның тұжырымдарын өткір
сынға алды [4]. «…құқықтық жағынан біз екі тұлғаның жалпы иеленуінің
кәдімгі түріне тап болып отырмыз: бірінші тұлға – бұл тұтастай орыс қол
астына қарайтын қазақ халқы, екінші тұлға – мемлекет»,- деп жазды [4, 17
б.]. Автор ресми түрде қазақ халқының атынан сөйлеп, Қазақстанда жер
қатынасын қалпына келтіруді талап етті. Л.Чермактың еңбектерiнде
қазақтардың жердi пайдалану формалары мен патша өкiметiнiң отаршыл
бюрократтық әкiмшiлiгi ұтымды түрде сипатталады
ХХ ғ. 20-60-шы жж. Қазақстан ауыл шаруашылығының ерекшеліктері, жер
саясатына қатысты көптеген еңбектер жарияланды. Бұл тұрғыда Ә.
Бөкейханов, Т. Шонанов зерттеулері өте маңызды. Таптық тұрғыдан бұл
мәселені Ғ. Тоғжанов та баяндады. 1917 ж. дейін жердi пайдалану,
қазақтардың егiншiлiкпен айналысуы, көшпелілердің отырықшылануы П.В.
Погорельский, Л.М. Әуезова, А. Геллердің, А. Ереновтың және т.б.
еңбектерiнде баяндалады. Қазақстандағы аграрлық қатынастарға П.Г.
Галузоның, Б.С. Сүлейменов еңбектерiнде сипаттама берiлген [5]. Кеңестік
тарихнамада Қазақстандағы 20-30 жж, ауыл шаруашылығындағы өзгерістер,
ұжымдастыру, ұжымшар-кеңшар құрылыстары, кадр мәселесі туралы Б.А.
Төлепбаев, Г.Ф. Дахшлейгер, Ә.Б. Тұрсынбаев, Ф.И. Колодин, Т.А. Әйтиев,
Ж. Жұмабеков және басқаларының зерттеулері бар.
О. Сексенбаев өз өзерттеуінде жер туралы заңның Кеңес дәуірінде қалай
жүзеге асқанын сипаттаса, А.Д. Дауылбаев еңбегінде ауыл шаруашылығының
жалпы жағдайы баяндалған. Алайда олар кеңестік идеология аясынан шыға
алмады.
В.Ф. Шахматов көшпелi мал шаруашылығындағы дағдарыстың себептерiнiң бiрi
жеке меншiк жер пайдалану және жайылымдарға жеке меншiк иелiктiң пайда
болуынан деп санады [6]. Автор көшпелi шаруашылықта жердi пайдаланудың
түрлерін көрсете отырып, Қазақстанның әртүрлi аудандарында жердi
пайдалану бiркелкi болған жоқ деген қорытындыға келедi. С.А. Сүндетовтың
еңбектерiнде ауыл шаруашылығына капитализмнiң енуi туралы мәселе сөз
болады. Ә.Б. Тұрсынбаевтың зерттеуiнде үш революция тұсындағы қазақ
ауылы көрсетiлiп, шаруашылық эволюциясы мен әлеуметтiк құрылысы,
ұжымдастыру барысы сипатталады. Жалпы революцияға дейінгі жер мәселесі
туралы, кеңестік аграрлық саясат туралы ақиқат тұрғысынан жазылған
зерттеулер ХХ ғ. 90-жылдарынан бастау алады. Мысалы Г.А. Сатыбекова
еңбегiнiң артықшылығы «Айқап» журналының материалдары бойынша қоныс
аудару саясатына талдау жасалған [7]. Сол сияқты белгілі библиограф Ү.
Субханбердина “Айқап” бетіндегі мақалалар мен хат-хабарларды жарыққа
шығаруы да бұл мәселенің зерттелу ауқымын кеңейтті [8]. Г.И. Желтова
партияның ұлттық саясатының Түркістандағы аграрлық қатынасты жүзеге
асырудағы науқанын көрсеткен [9].
Г.Ф. Дахшлейгер Қазақстандағы ауыл мен деревнядағы
әлеуметтік-экономикалық қайта құрулар туралы пайымдамалар жасады. Олар
қазіргі ғылым үшін маңызын жоғалтқан жоқ. Көрнекті ғалым Б.А.
Төлепбанвтың іргелі зерттеулерінде Орта Азия мен Қазақстандағы аграрлық
өзгерістер баяндалады. Оларда Түркістан АКСР-ы қарамағында болған
Қазақстанның оңтүстік облыстарындағы жер мәселесі зерттелген.
Тақырыпқа қатысты А. Жаманқұловтың кандидаттық диссертациясы алғашқы
зерттеу болып табылады (“Опыт перехода казахских шаруа к оседлости
(1917-1937 гг.): автореферат дисс. ... к.и.н. –Алма-Ата, 1969. -31 с.).
Қазақ тілінде жазылған бұл зерттеу бай дерек көздері негізінде қазақ
шаруаларының отырықшылыққа көшу тәжірибесін кеңестік кезеңдегі
тұжырымдама тұрғысынан пайымдайды. Автор сол кездегі қиындықтарға
қарамастан оның қайшылықтарын да көрсетуге тырысқан.
Қазақстан өзінің тәуелсіздігін алғаннан кейін жазылған зерттеу
жұмыстарының отандық тарихнамада алатын орны ерекше. Бұл еңбектердің
құндылығы сонда, оларда Қазақстанның кеңестік кезеңдегі тарихына мұрағат
қойнауларында ондаған жылдар бойы құпия сақталып, ғылыми айналымға
түспеген құжаттар негізінде шынайы баға берілген. Мысалы, Ж.Әбілхожиннің
зерттеулерінде қазақ халқының дәстүрлі өмір сүру шаруашылығының қалай
қарастырылып, кеңестік аграрлық реформалар нәтижесінде ауыл шаруашылығын
жаппай ұжымдастыру зардаптары қарастырылған. Автордың 1991 ж. «Ғылым»
баспасынан шыққан «Традиционная структура Казахстана» деген
монографиясында қазақтың көшпелі және жартылай көшпелі тұрмыс-тіршілігі,
оның шаруашылығы туралы теориялық пайымдаулары, оны бір мезгілде күштеп
қаратудың трагедиялық сипаты аясында қарастырылған. Онда отырықшыландыру
саясатына да талдау жасалған. Ө. Озғанбай еңбегінде Алаш зиялыларының
еңбектеріне талдау жасай отырып, патша өкіметінің отаршылық саясатын аша
білген. К. Нұрпейісов, Т. Омарбеков, М. Қойгелдиевтің зерттеулері Алаш
зиялы қауымының өз заманындағы тарихи оқиғаларға атсалысқан қызметтері
мен жазған еңбектеріне талдау жасағанымен құнды [12]. Ұжымдастыру
жөніндегі Т. Омарбеков, М. Қозыбаев, Ж. Әбілхожин, Қ., Берденова К.Ә.,
Алдажұманов, Ж.Т. Таңатарова, Е. Қуандық және басқаларының зерттеулері
отырықшыландыру саясатын ашуға көп үлес қосты. Көрнекті ғалым М.Х.
Асылбековтың және демограф Ә.Б. Ғалиев пен М. Тәтімовтың еңбектерінде
Қазақстандағы 20-30 жж. әлеуметтік-демографиялық үрдістер жан-жақты
зерттеу арқауы болды.
Көрнекті ғалым М.Қ. Қозыбаевтың Қазақстан тарихындағы «ақтаңдақтарға»
байланысты еңбектері және оның ұжымдастыру мен ХХ ғ. 30-жылдарындағы
саяси қуғын-сүргін туралы зерттеулері бұл мәселені саралауға көп
септігін тигізді. Ғалымның 1990 ж. зерттеушілер Ж. Әбілхожин және М.
Тәтімовпен бірігіп жазған “Казахстанская трагедия” атты мақаласы
“Вопросы истории” журналы арқылы Москвада жарияланып, 30-жылдардағы
алапат аштық пен босқындық зобалаңын әлемге алғаш рет әйгіледі. Сол
сияқты К.Н. Нұрпейісовтың қазақ шаруалары туралы бұрынғы кеңестік
кезеңдегі және соңғы жылдардағы зерттеулері ХХ ғ. 20-30 жж. туралы көп
мағлұмат береді.
Ғалым Т. Омарбековтың «Зобалаң», «Қазақстан тарихының ХХ ғасырдағы
өзекті мәселелері», «ХХ ғасырдың 20-30 жылдарындағы Қазақстан қасіреті»
зерттеулерінде сталиндік-кеңестік кезеңнің қайшылықты тұстарының
көлеңкелі, бірақ тарихымызда ұзақ жылдар “жабық” болып келген мәселелері
жаңа, егемен елдің тарихы тұрғысынан қарастырылған. Бұл еңбектерде біз
талдап отырған мәселенің де тұстары көрсетілген. Зерттеуші Қазақстандағы
жаппай кеңестендіру саясатын, сауатсыздықты жою, қазақтандыру науқанын,
мәдени құрылыс тарихын тың деректер арқылы ашуда Қазақ Орталық Атқару
Комитетінің қызметіне тоқталып өткен. Кеңестендіру саясатының
салдарларын көрсете келе, автор жаңадан бой көтеріп келе жатқан
тоталитарлық қоғамға халық бұқарасына жанашыр, қамқоршы болатын
ұйымдардан гөрі, осы халықты үрей психологиясы ауқымынан шығармай,
белгілі бір саяси шеңбер ішінде ғана айналып әрекет жасайтын, адамдарды
ресми саясатқа қарсы келмей, керісінше, оны әркез бас шұлғып қолдаумен
қанағаттанатын рухта тәрбиелейтін мемлекеттік органдардың қажет
болғандығын баса көрсеткен. Сондай ұйымдардың қатарында билік
партиясының органы ВК(б)П Өлкелік комитетімен қатар Қазақстан Орталық
Атқару Комитеті де бар еді.
Сондай-ақ ғалым ХХ ғасырдың 20-30-жылдарында Қазақстанда кеңестік
тоталитарлық жүйе жүргізген “Кіші Қазан”, байларды тәркілеу, шаруаларды
күштеп ұжымдастыру сияқты төтенше саяси-шаруашылықтық науқандарына
мұрағат құжаттары мен материалдары негізінде талдау жасап, шынайы ғылыми
тұжырымдар түйіндеген [13].
Зерттеуші Ғ.Х. Халидуллиннің көлемді монографиялық еңбегінде («Политика
советского государства в отношении казахских шаруа (1917-1940 гг.».
–Алматы, 2001. -213 с.) кеңес мемлекетінің аграрлық саясатына, оның
ішінде қазақ шаруаларына тікелей қатысты оқиғалар тың деректер негізінде
баяндалған. Автор қазақ шаруаларының кеңес өкіметі жылдарындағы
саяси-әлеуметтік жағдайын, аграрлық реформалар барысын зерттей отырып,
негізгі назарды ұжымдастыру қарсаңындағы шаралар мен ұжымдастыру және
оған шаруалардың қарсылық қозғалысына аударған. Монографияда көшпелі
және жартылай көшпелі қазақ шаруаларын отырықшыландыру аграрлық
реформаларды іске асыру аясында қарастырылған.
О.Х. Мұхатова еңбектерінде аграрлық тарихнамаға шынайы талдау жасалса
[14], Е. Қуандықовтың еңбегі ұжымдастыру кезіндегі солақай саясатты
көрсеткен [15]. Ж. Таңатарова зерттеулерінде қазақ ауылын ұжымдастырумен
қатар отырықшылыққа көшіру барысы, бұл тұрғыдағы мемлекет саясаты тың
деректер негізінде ашылған. Ж. Таңатарова Батыс Қазақстандағы
ұжымдастыру мен отырықшыландыруға көшіру науқанын Еділ бойындағы қалмақ
шаруаларындағы науқанмен салыстыра зерттеуі көп мағлұмат береді.
ХХ ғ. 20-30 жж. аграрлық саясатқа қатысты Б. Жұмағұлов, Н. Байқадамов,
К. Жаулин, С. Жәкішева, Д. Қожамжарова, Н. Алпысбаева және басқаларының
кандидаттық диссертацияларында да тың деректер мен пайымдаулар жасалған.
Шетелдік тарихнамада да зерттеліп отырған мәселе бойынша жарияланымдар
бар. Ресейлік тарихнамада бұл мәселе В.П. Данилов еңбектерінде және
басқа да зерттеулерде жол-жөнекей аталып өтеді. Американдық ғалым,
саясаткер М. Олкоттың «Қазақтар» деген кітабында да бұл мәселе жалпылама
түрде, негізінен кеңес кеңес тарихшыларының еңбектеріндегі деректер
негізінде баяндалған. Арнайы зерттеуге тоқталсақ, бұл мәселе француз
ғалымы Изабель Ойянаның КСРО қазақтарын отырықшыландыру және Қазақстан
мен Орта Азия шаруаларын ұжымдастыру туралы монографиясында арнайы
қарастырылған (“La sédentarisation des Kazakhs dans L´URSS de Staline.
Collektivisation et changement (1928-1945)” Maisonnuve et Larose. -2006.
–p.416). Автор Қазақстанда 1990 жылдардан бері қарай жарық көрген
құжаттық жинақтар мен қазақстандық зерттеушілер еңбектеріне сүйене
отырып, қазақ шаруаларының әлеуметтік жағдайын, отырықшылануын,
ұжымдастыру барысын және оған қарсы шаруа наразылықтарын баяндайды.
Жалпы қазіргі тарихнама отырықшыландыру мәселесін әлі де зертеу қажет
екенін көрсетеді.
Зерттеу жұмысының деректік негізі. Жұмыстың негiзiне тарихи,
этнографиялық, статистикалық, мұрағат, баспасөз материалдары бойынша
кешендi деректер алынды.
Зерттеудiң деректiк негiзiнiң бір тобын мұрағат құжаттары құрайды. Оның
материалдары ҚР Орталық Мемлекеттiк мұрағатының 30, 74, 643, 1179, 64
қорларынан пайдаланылды. Сондай-ақ ҚР Білім және ғылым министрлігі
Орталық ғылыми кітапханасының қолжазба қорындағы материалдар да ғылыми
айналымға енгізілді.
Зерттеуде сонымен қатар тақырыпқа қатысты кезеңдегі заң жинақтары, Кеңес
өкіметінің қаулы-қарарлары, ұжымдастыру науқаны туралы жарияланған
құжаттық жинақтар мен материалдар да кеңінен пайдаланылды. Сонымен қатар
БК(б)П шешімдері мен мен құжаттық материалдары да кеңестік мемлекеттік
саясатты талдауға арқау болды. Атап айтқанда БК(б)П XV съезінің
стенографиялық есебі, БК(б)П Қазақ өлкелік комитеті қаулылары, Қазақстан
Компартиясы съездері, пленумдарының шешімдері, қарарлары, СОКП
съездерінің, конференцияларының және пленумдарының материалдары да
жұмыста көрініс тапты.
Деректердің келесі бір үлкен тобын баспасөз материалдары құрайды.
Олардың қатарында ХХ ғ. 20-30 жылдарындағы “Қызыл Қазақстан”, “Народное
хозяйство Казахстана”,“Большевик Казахстана”,“Советская степь”, “Еңбекші
қазақ” мерзімді баспасөз материалдары да бар. Бірақ ол материалдар
кеңестік ресми баспасөз бетінде жарияланғандықтан тақырыпқа бір жақты
сипат беретінін айту қажет.
Зерттеу жұмысының мақсаты Кеңес өкіметінің қазақ шаруаларын
отырықшыландыруға байланысты мемлекеттік саясатын талдау. Осы мақсат
тұрғысынан алға мына міндеттер қойылды:
- революцияға дейінгі қазақ шаруаларының жағдайы;
- ХХ ғ. 20-жж. қазақ шаруаларын жерге орналастыру және отырықшыландыру
мәселелеріне шолу жасау;
- жаппай ұжымдастыру қарсаңында қазақ шаруаларының жағдайы және
отырықшылыққа көшіру мәселесі;
- көшпелі және жартылай көшпелі қазақ шаруашылықтарын отырықшылықтандыру
және ауыл шаруашылығын жаппай ұжымдастыру;
-отырықшыланатын шаруашылықтарға мемлекеттік және қоғамдық жәрдем
дәрежесін айқындау;
- ауыл шаруашылығындағы күштеу саясатын талдау;
- отырықшыландыру комитеті және оның қызметін сипаттау;
- ұжымдасқан қазақ ауылдарындағы мәдени-әлеуметтік жағдай;
- отырықшыландырудың негізгі нәтижелері мен мәселелеріне анықтама жасау.
Ғылыми жаңалығы. Мұрағат құжаттары мен тарихи деректер негізінде қазақ
шаруаларын отырықшыландыру мәселесі аясында Кеңес өкіметінің сыңаржақ
аграрлық саясатына талдау жасалынады.
- Кеңес мемлекетінің аграрлық саясатында қазақ шаруаларының көп жағдайда
дәстүрлі шаруашылық ерекшеліктері есепке алынбағаны баяндалады..
- Жұмыстың негізгі ғылыми жаңалығы көшпелі және жартылай көшпелі қазақ
шаруаларын отырықшыландыру арнайы даярлықсыз, материалдық-техникалық
негізі жасалмай, ауыл шаруашылығын жаппай ұжымдастыру аясында қосалқы
науқан ретінде іске асырылуын көрсету.
Зерттеудің теориялық-методологиялық негіздері. Диисертацияның
теориялық-әдіснамалық негіздерін тарихи зерттеудің жалпы ғылыми
әдістерінің жиынтығымен қатар тарихи талдауға тән таным теориясы
заңдылықтары құрайды. Осындай ұстанымдарды пайдалану белгілі бір тарихи
оқиғалар мен процестерді саралауға мүмкіндік берді.
Жұмыста проблемалық, тарихилық, объективтілік, әлеуметтік жүйелеу,
талдау, логикалық принциптер мен әдістердің қолданылуы шынайы ақиқатқа
жетудің басты шарттары ретінде саналып, еңбекте кең қолданылды. Сонымен
қатар қазақ шаруаларына қатысты статистикалық деректер мен құжаттар
салыстырмалы түрде сараланып, тақырыптың мазмұнын ашуда объективтік
принцип басшылыққа алынды.
Қорғауға ұсынылған негізгі қағидалар.
- көшпелі және жартылай көшпелі қазақ шаруаларын отырықшыландыру
мәселесінде жер туралы кеңестік мемлекет саясатын пайымдау;
- жаппай ұжымдастыру қарсаңында қазақ шаруаларын отырықшылықтандыруға
экономикалық негіздердің жетіспеуін көрсету;
- жаппай отырықшылыққа өтуде ауыл шаруашылығын ұжымдастыру науқанының
қатар жүргізілгенінің зардаптарын айқындау;
- отырықшыландыру науқанына қатысты мемлекеттік және қоғамдық жәрдем
деңгейі төмен болуы;
- ауыл шаруашылығындағы күштеу саясаты мен отырықшыландыру науқанының
қатар жүргізілуі - бұл мәселедегі кеңестік мемлекеттік саясат;
- отырықшыландыру комитеті және оның қызметі;
- шаруалар үшін жер участоктарының белгіленіп, усадьбалық жоспарлау
жұмыстарының барысы;
- отырықшылыққа көшкен халықтың әлеуметтік мәселелерінің шешімін
таппағандығы.
Зерттеу пәні. ХХ ғ. 20-30-жж. көшпелі және жартылай көшпелі қазақ
шаруаларын жаппай отырықшыландыру науқанын іске асыру.
Зерттеу объектісі. Кеңес өкіметінің ұжымдастыру саясатының бір нысаны
болған қазақ шаруашылығының жаппай отырықшылануы дәстүрлі шаруашылыққа
соққы болғаны және осыған қарсы қазақ шаруа қарсылығының өріс алуы.
Зерттеу жұмысының тәжірибелік маңызы. Диссертацияда алынған ғылыми
қорытындылар кеңестік тоталитарлық жүйенің қазақ халқының
қоғамдық-саяси, әлеуметтік, мәдени, рухани тыныс-тіршілігіне тигізген
ықпалын, сталиндік-голощекиндік солақай саясаттың мәнін ашуға мүмкіндік
береді. Зерттеуде пайдаланылған материалдарды, мұрағат құжаттарын
талдап, оларды зерделеу нәтижесінде алынған тұжырымдар кеңестік
кезеңдегі Қазақстан тарихынан іргелі еңбектер, оқу құралдарын жазуда
септігін тигізеді деп ойлаймыз. Зерттеу нәтижесін жоғары оқу орны
дәрістерінде, семинар сабақтарында пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі. Диссертацияның негізгі нәтижелері мен
тұжырымдары бойынша ғылыми басылымдарда 5 мақала жарияланды. Астана,
Алматы қалаларында өткен халықаралық конференцияларда 4 баяндама
жасалды. Диссертация Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология
институтының Кеңес дәуіріндегі Қазақстан тарихы бөлімінде талқыланып
қорғауға ұсынылды.
Диссертацияның құрылымы. Диссертациялық зерттеу кіріспеден, 2 тараудан,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
ЖҰМЫСТЫҢ НЕГІЗГІ МАЗМҰНЫ
Кіріспеде тақырыптың өзектілігі айқындалып, мақсаты мен міндеттері,
әдістемелік неггізі, ғылыми жаңалығы мен негізгі қағидалары, зерттеу
пәні мен объектісі анықталып, тақырыптың зерттелу деңгейі мен деректерге
сипаттама жасалды.
«ХХ ғ. алғашқы ширегіндегі қазақ шаруаларының жағдайы» атты бірінші
тарауда патша өкіметі мен жаңадан орнаған кеңес мемлекетінің аграрлық
саясатына талдау жасалған.
Отарлық езгіге түскен қазақ елінің тарихи тағдыры оның халқының негізгі
құрамы болып саналатын шаруалардың жағдайымен тығыз байланысты еді. ХІХ
ғасырдың 60-жылдарында елдің территориясынан Ресей империясының құрамына
күштеп қосып алу толық аяқталды. 1867-1868 жж. Жүргізілген әкімшілік
реформасына сәйкес қазақ даласы Түркістан, Орынбор және Батыс Сібір
генерал-губернаторлықтарына бөлінді. Олрадың құрамына алты облыс енді
(Орал, Торғай, Ақмола, Семей, Жетісу, Сырдария). Ішкі (Бөкей) ордасы
1872 ж. Астрахан губерниясының құрамына беріліп, Маңқыстау Закаспий
облысына қосылды. Сөйтіп, қазақ даласы бөлшектеліп, отарлық басқару
жүйесіне бейімделді. 1881 ж. Орынбор және Батыс Сібір
генерал-губернаторлықтарының орнына осы екеуін біріктірген Дала
генерал-губернаторлығының құрылуы тек отарлық үстемдікті нығайтқаны
болмаса, қарапайым халық бұқарасына ешқандай жеңілдік әкелмеді.
Керісінше өлкені басқарудың отарлық жүйесі бұрынғыдан да күшейіп,
қазақтар өзінің байырғы жерлерінен ығыстырыла берді.
1897 ж. жалпыресейлік санақ бойынша Қазақстан жерінде 4 млн. 148 мың
адам тұратын еді. Олардың ішінде 3 млн. 393 мың қазақ (81,7 %), 454 мың
орыс (10,9%), 80 мың украин (1,9%) бар болатын [16]. Өлкедегі халықтың
90%-дан астамы ауылдық жерлерде, селолар мен станицаларда тұратын. 1897
ж. оларда 3 млн. 666 мың адам тұрды [17]. Міне осы халық негізінен
көшпенді мал шаруашылығымен және егіншілікпен айналысқан еді.
Қазақ жерінде ол кездегі экономиканың негізін мешеу қалған экстенсивті
ауыл шаруашылығы құраған болатын. Жерді пайдалану ол кезде 1891 ж. 25
наурызда патша бекіткен Далалық ереже бойынша жүргізілді. 1893 ж. күшіне
енген бұл ереженің 119-бабында өлкедегі барлық жерлер мен орман-сулар
мемлекет меншігі деп жарияланды. Ал осы ереженің 120-бабы бойынша
көшпенділер жайлап жүрген жерлер олардың қауым болып пайдалануына
шектеусіз мерзімге қалдырылды. Қазақтар өз жерін бұрынғы әдет-ғұрпынша
және аталған ереженің ұйғарымына сәйкес пайдаланады деп шешілген
болатын. Бірақ патша жарлығында қазақ шаруаларына (ол бүкіл халыққа
деген сөз) тиімсіз, тіптен зардабы өте зиянды бір ереже бар еді. Ол
көшпенділерден артық қалған жерлер. Жер және мемлекеттік мүлік
министрлігінің қарамағына көшеді деген қағида болатын. Міне, осы ереже
бойынша қазақ жерлері ғасырымыздың басынан бастап бірінші дүниежүзілік
соғыс басталғанға дейін отарлық талан-тараждың жаңа сатысына ілікті.
Патша өкіметі ХІХ ғ. 20-шы жылдарында қазақ жерлерін мемлекеттік меншік
деп жариялаған болатын. Сол кезден бастап іс жүзінде қазақ жерлері орыс
крепостниктері мен отарлық жүйенің сенімді тірегі казак әскерлерінің
билеп төстейтін меншігіне айналған еді. Қазақтар сол кезден бастап патша
өкіметіне көп салық төлейтін болды. Оның мөлшері әр шаңырақтан 34 сомға
дейін жетіп отырды. Мұның өзі белгілі бір пайдаланып отырған жер
көлемімен байланысты болған жоқ. Сондықтан оны қазақтардың “қазына
жерін” басып жүргені үшін төлеп отырды деп те айтуға болады.
Қазақстанның Ресейге қосылуы кезеңінде әскери-стратегиялық және отарлық
мақсатпен өлкеге қоныс аударған орыс шаруалары мен казактар жергілікті
халық үшін әуелде полициялық міндетті атқарған болса, ХХ ғасырдан бастап
Ресей патшалығының бұл бағыттағы жұмысы негізінен империяның орталық
аудандарынан орта және кедей шаруаларды ығыстырып, шығысқа, оның ішінде
қазақ даласына қоныстандырып, оларды жермен қамтамасыз етуге ойысты. Ол
кезде империяның ішкі губернияларындағы жеке меншік жерлердің жетіспеуі
орта және кедей шаруаларға жер үлесін беруге кедергі келтірді. Сондықтан
“басы артық” шаруаларды жаңа жерлерге қоныстандырып, шұрайлы жер беру
арқылы оларды өздеріне қаратуға, сөйтіп бұратана халықтар арасында
оларды тірек етуге патша өкіметі ерекше назар аударды.
Патша өкіметінің бұрынғы помещиктік-крепостниктік саясаты ХХ ғ. бас
кезінде күйзеліске ұшырай бастаған еді. Өндіргіш күштерді тежеп отырған
кедергілерді жойып, деревняда капиталистік қатынастарды одан әрі
өркендетуге жол ашу қажеттігін үкімет басындағылар айқын сезінді. Патша
үкіметінің басына келген П.А. Столыпин бұл бағытта көптеген шараларды
іске асырды. Оның үстіне өршіп келе жатқан революциялық қозғалыс пен
халық наразылығы да аграрлық қатынастарға өзгеріс енгізуге мәжбүр еткен
болатын. П.А. Столыпиннің айтуы бойынша Ресей өкіметі “бейшаралар мен
маскүнемдікке салынғандарға емес, әлділерге” арқа сүйеуі қажет болды.
“Мықты жеке меншік иесін” жасау бағыты негізінен деревня кулактары
қатарын көбейтіп, ұсақ жеке меншік иелерін жермен қамтамасыз ету саясаты
арқылы іске асырылды.
Помещиктік жер иеленушіліктің негізін сақтай отырып, патша өкіметі
Ресейдің орталық аудандарындағы қауымдық жерлерді кулактарға бөліп
берумен ғана шектелген жоқ. Жоғарыда айтылғандай, мыңдаған шаруаларды
елдің шығысына, оның ішінде отар өлкелеріне қарай қоныс аудартып, ондағы
жерлерді соларға бөліп берді. Сөйтіп 1906 ж. 9 қарашадағы патша жарлығы
бойынша жүргізілген аграрлық реформа Қазақстан шаруаларының тағдырына
ерекше әсер етіп, олардың көпшілігін тағы да ата қонысынан ығыстырды.
Ресейдің өз ішіндегі кедей шаруаларды жер үлесі жетпегендіктен және
олардың саяси-экономикалық наразылықтарын басу үшін Оралдың шығыс
жағына, Сібір мен Қазақстанға және Орта Азияға қоныс аудартқанымен,
патша өкіметі елде тыныштық орната алмады. Керісінше жаңа жерлерге қоныс
тепкендер мен жергілікті халық арасындағы қайшылық шиеленісе түсті. Оның
үстіне бұрыннан қалыптасқан қауымдықтарды күшпен тарту экономикалық
жағынан әлсіз шаруалардың өз жер үлесін игере алмай, қайыршылық күйге
түсуін күшейтті.
Әрине, нарықтық қатынастарды дамыту үшін П.А. Столыпин жүзеге асырған
аграрлық реформа елдің бір бөлігі, әсіресе, қауымдық қатынастарға
үйренген қарапайым шаруалар тарапынан қатты наразылық тудырғанымен,
ауқатты шаруалар – кулактарға және помещиктерге пайдалы болды. Бүгінгі
Ресейдің қоғамдық-саяси өмірінде, кейбір экономистер мен тарихшылардың,
журналист-жазушылардың еңбектерінде П.А. Столыпин реформасын барынша
дәріптеуде үлкен мән жатыр. Олар 1917 ж. дейінгі Ресейдің күшеюіне,
әсіресе, оның 1913 ж. қарай экономикалық жетістіктерінің көтеріңкі
болуына осы реформаның әсері күшті болғандығын қатты дәріптейді. Солай
екені де рас. Бүгінгі бұрынғы КСРО көлемінде болып жатқан өзгерістер,
аграрлық салада меңдеп келе жатқан жеке меншік қатынастар өткен тарихпен
сабақтас.
Әйтсе де П.А. Столыпиннің реформасы Ресей шаруаларының, солар арқылы өз
елінің мүддесін көздегенімен, барлық өзгерістер бұратана, отар халықтар
үшін зардабы мол, ауыр іс болғаны айқын. Мысалы 1906 ж. бастап
Қазақстанға қоныс аударушылар легі ағыла бастады. 1910 ж. кейін бұл
науқан саябырлағанымен, төңкеріске дейін тоқтаған жоқ.
1891-1905 жж. аралығында Ақмола, Семей, Торғай және Орал облыстарына
Ресейден және басқа да батыс облыстардан 234 134 қоныс аударушы, ал өз
бетімен – 56980 адам келіп орналасқан еді. Олардан Қазақстаннан басқа
жаққа кеткені небәрі 133 216 адам екен. Сөйтіп төрт облыс жеріне 1200
мың адам қоныс тепті. Көлемі жағынан аздау болса да, дәл осындай жағдай
оңтүстік облыстарда да орын алды. Мысалы Жетісуға 1907-1910 жж.
аралығында 104 804 адам келсе, соның тек 10 мыңы ғана тұрақтамай, басқа
жаққа кеткен екен. 1906-1910 жж. аралығында Қазақстанға қоныс
аударушылар саны 700 мыңға жетті. Сөйтіп ХІХ ғ. аяғы – ХХ ғ. басында
Қазақстанға барлығы 1,5 млн қоныс аударушылар келіп орналасты [18].
Қоныс аударушылар отарлық әкімшілік аппаратының көмегімен ең шұрайлы
деген жерлерді, әсіресе су алқаптарындағы құнарлы жерлерді басып алды
да, мал баққан жергілікті халықты тақыр мен құмға итеріп тастады. Қоныс
аударушылар үшін «жер қорын» ұйымдастырған патша өкіметі осы мақсатта
бірнеше экспедиция ұйымдастырып, қазақтар иелік етіп, пайдаланатын жер
нормасын белгіледі. Осының нәтижесінде 1906-1912 жж. арасында
қазақтардан 17 млн. десятина жер күшпен тартып алынды.
Өз ата-қонысынан айырылған қазақ шаруалары жайылым және шабындық
жерлерді енді қоныс аударушылардан жалға алуға мәжбүр болды. Патша
өкіметі қазақтарға жер нормасын белгілей отырып, оларды да Ресей
шаруаларының үлгісімен орналастырғысы келгені рас. Бірақ Мемлекеттік
думаға бұл мәселе бір топ саяси партиялар мен депутаттар өкілдерінің
ынтасымен қойылса да, шовинистік саясат оған ырық бермеді. Өйткені бұл
бұратана, отар халықты империя азаматтарының құқылық дәрежесіне
көтерумен бірдей еді. Сондықтан жер мәселесін шешуде патша өкіметі
қазақтарды бұрынғы жерінен ығыстырып, белгілі мөлшерде шек қойды. Ал
қауымдық-рулық жүйе өзгеріске ұшыраған жоқ.
Көрнекті ғалым, профессор П.Г. Галузо П.А. Столыпин реформасы кезінде
қазақ даласында да капиталистік қатынастардың ауыл шаруашылығына ене
бастағанын дәлелдеп жазған болатын [19]. Бұл әсіресе жер меншігін
нарықтық қатынастарға кеңінен қамту арқылы іске асырылған еді. Бірақ
мұндай процесс қазақ шаруаларының өз жерін өзі жалға алып, кіріптар
болуынан әрі аса қойған жоқ. Әрине тауар айналымы, рынокқа шикізат
шығару (негізінен мал шаруашылығы өнімдері), мал сату, т.б. қатынастар
қала мен ауыл, орталық Ресей мен Қазақстан арасында дами бастағанында
дау жоқ. Бірақ аграрлық реформа отарлық саясат шеңберінде жүргізіліп,
жергілікті халықтың жағдайын шиеленістіріп жіберді.
Қазақ ауылдарында бұрынғы патриархалдық қатынастар орын алып келді.
Өзінің мәдени дәрежесі жағынан, әрине, қазақ ауылдары, жалпы қазақ
қоғамы, өркениетті елдер қатыранан әлдеқайда төмен тұрды. Еуропалық
білім алған қазақтардың өздері ол кезде санаулы ғана адамдар еді.
Қазақтың алдыңғы қатарлы ойшыл азаматтары, ғалымдар мен қоғам
қайраткерлері өз халқының мұңын шағып, оны қараңғылық қапасынан қалай
шығарудың жолдарын іздеп зар қақты. Көрнекті ағартушы-ғалым, қоғам
қайраткері Ә. Бөкейханов өзінің еңбектерінде, қызметінде қазақ халқын
оятудың саяси жолдарын іздеумен қатар, экономикалық мәселелерін де
ойластырған еді. Оның «Қазақтардың жер шаруашылығы» атты еңбегі көшпенді
халықты отырықшылыққа көшіру мәселесіне де назар аудартты. А.
Байтұрсынов «Маса», «Қырық мысал» кітаптары арқылы қазақ халқының
санасын ашуға күш салса, М. Дулатов «Оян, қазақ» деп жар салды. С.
Торайғыровтың «анау сайда қазақ тұр, бастарында азап тұр, ұйқысы көп
ояуы аз, бұл не деген ғажап тұр» деп күйінуі де өз халқының қараңғы
тұрмыс-тіршілігінен, болмысынан туған зары еді.
Күйбелең күй кешкен қазақ шаруаларының отарлық саясатқа деген
наразылығын ешкім де ескерген жоқ. Саяси өмірде оларға басшылық жасай
алатын күрескер ұйым ол кезде әлі жоқ болатын. Тек «Алаш» қозғалысының
ұйымдасуы ғана ұлт-азаттық қозғалысының жаңа сатыға өрлеуіне үміт
арттырған еді. Осындай жағдайда бірінші дүниежүзілік соғыстың басталуы
елдің жағдайын бұрынғыдан да қиындатып жіберді.
Соғыстың басталуы ең алдымен еңбекші халыққа ауыр тиді. Соғыс жылдары
шаруашылық жүйесіне көптеген өзгеріс енді. Ең алдымен егістік жерлер
көлемі қысқарды. Мысалы 1917 ж. 1913 ж. салыстырғанда дәнді дақылдар
егістігінің көлемі 63,5 %-ға қысқарды. Оның есесіне техникалық дақылдар
мен бау-бақша көлемі ұлғайды. 1914-1915 жж. әжеттәуір өнім берген астық
шаруашылығы 1917 ж. күрт төмендеп кетті [20]. Сырттан әкелуі
тоқтатылғаннан кейін, мақта шаруашылығын ұлғайтуға зор көңіл бөлінді.
Бұрынғы тарихи әдебиет пен мұрағат деректері бойынша оқ-дәрі жасауға
қажет стратегиялық маңызы бар дақылдарды өсіруге күш салғаны мәлім.
Олармен елді тек Орта Азия және Қазақстан аймағы қамтамасыз етіп тұрды.
Соғыс жылдары елдің мал шаруашылығына да орасан зор нұқсан келтірді.
Соғысқа қажет ат-көліктің бәрін алып кету, қазақ шаруаларын 1916 ж.
көтеріліске байланысты контрибуция арқылы тонау – осының бәрі халықты
әбден тұралатты. Осы жылдары тек Түркістан өлкесінен 300 мың пұт ет, 70
мың бас жылқы, 13 мың түйе реквизия арқылы алынды. Мұндай жағдай
Қазақстанның басқа жерлерінде де болды.
Патша өкіметінің соғыс жыдарындағы саясаты бұратана халықтарды
майдандағы қара жұмысқа алу жөніндегі 1916 ж. жарлығына ұласып, бұл
бүкіл халықтың ұлт-азаттық қозғалысына әкеліп соқты. Ал мұның негізгі
себептерінің бірі отарлық жағдайдағы жер мәселесі еді.
1917 ж. ақпан революциясы мен қазан төңкерісі елде түбегейлі
бетбұрыстарға әкелді. Кеңес мемлекетінің Жер туралы Декретінің және
басқа да шешімдерінің негізінде азамат соғысынан кейін жүргізілген
аграрлық реформалар қоғамда үлкен өзгерістер туғызды. Жаңа экономикалық
саясат жылдарында өріс алған ауыл шаруашылығындағы кооперативтік
қозғалыс шаруашылықты қалпына келтірумен қатар біртіндеп отырықшылыққа
көшу негізінің де іргетасын қалай бастаған еді. Елде пайда болған жаңа
елді мекендер, жерді ерікті түрде бірлесіп пайдалану серіктестіктері,
мал шаруашылығы серіктестіктері осының айғағы. Алайда кеңес мемлекеті
үшін Қазақстан сияқты ұлан-ғайыр жері бар өлкені біртіндеп эволюциялық
жолмен басқару, көшпелі және жартылай көшпелі шаруашылықтарды барлық
экономикалық негіздерін жасап алып барып отырықшыландыру тиімсіз болды.
Бұл мемлекеттік саясат тұрғысынан туындаған еді. Сондықтан КСРО
көлемінде ауыл шаруашылығын жаппай ұжымдастыру науқаны Қазақстанды да
шұғыл түрде қамтып, отырықшыландыру мәселесін бір мезгілде шешу орталық
билікке тиімді көрінді. Әрине, оған белгілі бір мөлшерде әзірлік
жұмыстары жүргізілді.
Мысалы ХХ ғ. 20 жылдарында жүргізілген жерге орналастыру мәселесінде
соған байланысты көшпелі және жартылай көшпелі қазақ шаруаларын
біртіндеп отырықшыландыру да қарастырылған еді. Жерге орналастыру жұмысы
«ауыл шаруашылығында социалистік қатынастарды орнықтыру» жөніндегі билік
нұсқауларына сәйкес жерді пайдаланудың жаңа тәртібін енгізуге
бағытталды. Осыған орай Жер халық Комиссариатының қоныстандыру
басқармасында арнайы көшпелі және жартылай көшпелі аудандарында халықты
жерге орналастыру бөлімі құрылды. БК(б)П-ның 1920 ж. 29 маусымдағы
қаулысында көшпелі шаруашылықтарға мал жайылымдық өрістердің берілуімен
қатар олардың отырықшылық тұрмысқа өтуіне қажетті егістік жермен де
қамтамасыз етілуі қажет екекні де айтылды.
Осы қаулы негізінде іске асырылған жер-су реформалары негізінде әсіресе
Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығыс аймақтарында қазақ шаруаларына
1 млн десятина көлемінде жер бөлініп берілді. Бұл 1916 ж. көтерілісті
қанмен басқан патша жазалаушыларының әсерінен жерінен айырылып қалған
шаруаларды өз мекеніне қайта орналастыру және жері жоқтарды қамтамасыз
ету шаралары еді. Оның әділеттік сипаты шовинистер тарапынан зор
қарсылық көрсеткені белгілі. Сол сияқты жерге орналастыру науқаны
Қазақстанның басқа да, әсіресе мал шаруашылығы аймақтарында да іске
асырылды.
Осындай жерге орналастыру шаралары негізінде біртіндеп отырықшылану
үрдісіне бет бұру байқалды. Қазақ шаруаларының бірігіп жер өңдеу, мал
өсіруі негізінде Ақмола, Семей, Қарқаралы уездерінде біріккен қазақ
ауылдары пайда болды.
Жалпы сол кездегі іс тәжірибесі шаруаларды мемлекет тарапынан қолдамай
оларды жерге орналастыру іске аспайтынын көрсетті. Кешегі отар болған
шаруалар бұрынғы бай жер иелерінің қонысына орналасуға көп жағдайда
батылдық білдіре алмады. Сондықтан бұл шараға арнайы заңдық шешім қажет
екенін өмірдің өзі талап етті. Сондықтан жерге орналастыру 1923 жылдан
бастап Қазақстан республикасының жер заңы бойынша жүргізілді. Осы заңға
сәйкес қоныстандыру тәртібі белгіленіп, оның құқықтық жолдары, қажетті
жер мөлшері, орналасудың нақты ауданы мен шекаралары белгіленетін болды.
Сонымен қатар жергілікті басқару органдары мен партия комитеттері
отырықшы-егіншілік және мал шаруашылығының артықшылықтарын насихаттау
жұмыстарын жүргізді. «Қызыл отаулар» аясында ұйымдастырылған
үгіт-насихат жұмыстарында да бұл мәселе дәйекті іске асырылды. Жерге
орналастыру шараларына байланысты қажетті маман кадрлар даярлау жұмысына
да ерекше назар аударылды. Қысқа мерзімді курстар ашылып, оларда жерге
орналастыру мамандары (агроном-землеустроитель т.б. даярланды).
Жерге орналастыру мен отырықшыландыру жұмыстары 1924 жылы 17 сәуірде
Бүкілодақтық Орталық Атқару Комитеті бекіткен “Қазақ АКСР-нің
отырықшылыққа айналатын көшпелі, жартылай көшпелі халқын жаппай жерге
орналастыру туралы Ережесі” шыққаннан кейін жаң серпін алды. Ә.
Жангелдин, С. Сейфуллин, О. Жандосов, С. Мендешев және басқа да басшы
қызметкерлер қазақ аулының көшпеліліктен отырықшылыққа ауысуының үлкен
қоғамдық саяси маңызы жөнінде ұйымдастыру, түсінік жұмыстарын жүргізді.
Басқару органдарының өкілдері Қазақстанның барлық алыстағы аудандарында
болып, жерге орналастыру шараларының барысын қадағалап, тиісті жәрдем
берді.
Мысалы 1925 ж. Қазақстан Өлкелік V партия конференциясы егін
шаруашылығына қолайлы жерлерге халықты дұрыс орналастыру ауыл
шаруашылығын көтерудің кепілі ретінде кезек күттірмейтін істердің бірі
екендігіне ерекше назар аударды. Осы конференция қаулысында алдымен жер
қазақтарға берілсін, басқа ұлттардың өкілдеріне жер екінші кезекте
беріледі деп көрсетілді. Сондай-ақ конференция халықты жерге
орналастыруда кезек енгізуді мақұлдап, ең алдымен қазақ халқын қолайлы
жер участогымен қамтамасыз ету керек деген қарар қабылдады. Мұны орталық
билік мақұлдаған жоқ. Мұндай шешім елдегі келімсектер, әсіресе орыс
казачествосы тарапынан наразылық тудырды.
1927 жылы ноябрьде болған VI Өлкелік партия конференциясында жер
мәселесі негізгі мәселенің бірі ретінде қайта қаралып, орталық билік
саясаты мақұлданды. Өлкелік партия комитетінің хатшысы Ф.И. Голощекин
баяндамасында жер мәселесі жөніндегі талас-тартыстардың ретсіз болғанына
тоқталды. Конференцияның жұмысына партияның Орталық Комитетінің өкілі
БК/б/П Орталық Комитетінің мүшесі А.А. Андреев қатысты. Ол конференцияда
сөйлеген сөзінде V партия конференциясының және Қазақстан Өлкелік Партия
комитетінің жер мәселесі жөніндегі қарарының дұрыс еместігін айтты.
1920 жылдардан бастап іске асырылған шаралар көшпелі және жартылай
көшпелі қазақ шаруларын отырықшыландыру науқанының біртіндеп, байыпты
жолмен іске асырыла бастағанын көрсетеді. Бұл жолда қиындықтар да болды.
Өз ұлтының мүддесін қорғаған С. Сәдуақасов, С. Қожанов, Ж. Сұлтанбеков,
Ы. Мұстамбаев, Н. Нұрмақов және басқа да осылар сияқты қайраткерлер
талай қиындықтарды, саяси айыптауларды бастан өткерді. Қалай болғанда
да, отырықшыландыру ісін біртіндеп, орындалып жатқан шаралар негізінде
құрбандықсыз іске асыруға болатын еді. Алайда бұған мүмкіншілік болған
жоқ. Себебі индустрияландыру жоспарын орындау шараларына байланысты
шұғыл түрде іске асырыла бастаған ауыл шаруашылығын жаппай ұжымдастыру
науқаны бұл эволюциялық жолды бұзып жіберді. Отырықшыландыру жұмысы
шаруаларды жаппай ұжымдастырудың құрамдас бөлігіне айналып, сол негізде
іске асырыла бастады.
«Ауыл шаруашылығын ұжымдастыру мен көшпелі және жартылай көшпелі қазақ
шаруаларын отырықшыландыру» атты екінші тарауда кеңес мемлекетінің
аграрлық саладағы әсіре таптық науқаны баяндалады.
Кеңес мемлекетінің аграрлық саясатында көшпелі және жартылай көшпелі
шаруашылықтарды жалпы ауыл шаруашылығын ұжымдастыру негізінде
отырықшыландыру көзделгенді. Жалпы отырықшыландыру науқанын іске асыруда
арнайы басқару және үйлестіру құрылымдары болғанын айту қажет. Олар
алдын ала әр аймақтағы шаруашылық сипатын анықтады. Мысалы 1928 ж.
Мемлекеттік жоспарлау комиссиясының Қазақстанды аудандастыру
материалдары бойынша көшпелі шаруашылықты аймаққа мына жерлер
жатқызылды: Орал губерниясының оңтүстік шығысындағы Бөкей губерниясының
шығыс жағымен теңіз жағалауы, Гурьев уезінің орталық және солтүстік
бөліктері, Темір ауданы, Адай округі, Торғай және Ырғыз аудандары,
Қарақұм, Қазалы және Қызылорда уездері, Бетпақдала, Балқаш ауданы,
Ақсола және Атбасар уездерінің орталық және оңтүстік бөліктері,
Қарқаралы уезі, Павлодар уезінің шығыс бөлігі.
Отырықшыландыру барысында ұжымдастыру негізінде ондай шаруашылықтарға
100 үй (шаңырақ) қамтылуы жоспарланды. Бұл негізінен 20 шақырым
шеңбердегі қазақ қыстауларында отырған шаруалар болатын. Олар біріккен
ұжымдарға қатысты егіншілік және жайылымдық жер көлемі де анықталатын
болды. Алайда көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығы аудандарында
егіншілікпен айналысатын аудандарға қарағанда ұжымдық шаруашылық құруға
қажетті материалдық-техникалық база болған жоқ немесе да әлде қайда
төмен болды. Шынында да көшпелі шаруаларды отырықшыландырмай ұжымдық
шаруашылыққа біріктіру мүмкін емес еді. 1928-1933 жж. жоспар бойынша
қазақ шаруаларын отырықшыландыруға және ұжым орталықтарына орналастыруға
190 миллион гектар жер бөлінді. Онда қоныстандыру жұмыстарын іске асыру
көзделді. Мемлекет тарапынан бұл іске арнайы қаражат бөлінді. 1932 ж.
РСФСР Халық Комиссарлар Кеңесі Қазақстанның көшпелі және жартылай
көшпелі шаруашылықтарын отырықшыландырудың айрықша маңызын ескеріп,
бұған 30.950 мың сом қаржы босатты. Ал мұның өзі тым аз болатын. Оның
үстіне бұл кезде ашаршылық пен босқындықтан қазақ ауылдары күйзеліске
ұшыраған еді.
Қазақстан өлкелік партия комитетінің бюросы 1929 ж. 6 қарашада қазақ
шаруаларын отырықшылыққа көшіру туралы арнайы қаулы қабылдады. “Қазақ
шаруашылығының артта қалған жартылай көшпелі, ішінара тұтас көшпелі
шаруашылық түрлері ауыл шаруашылығын өркендетуге үлкен бөгет болуда” деп
көрсетілді қаулыда. Ал мұның өзі шындыққа сай келмейтін еді. Себебі
экономикалық негізі жоқ күштеп ұжымдастыру қарсаңында қазақ шаруаларын
бір мезгілде отырықшыландыруды қоса жүргізудің сылтауы болатын.
Отырықшыландыру жоспары бойынша (мұны ұжымдастыру жоспары деп қарау
керек) 1933 ж. дейін Қазақстандағы барлық шаруа қожалықтарының 81,3
пайызын ұжымға біріктіру белгіленді. Шаруалар қоныстанатын жерлерді
суландыру мен мелиорациялық жұмыстарр негізінде 380 мың шаруашылықты
отырықшыландыру көзделді. Ауыл шаруашылығына бөлінетін қаржы көлемі 2
миллиард сом болып белгіленді. Кеңес өкіметі отырықшыланатын ұжымдарға
несие берді.
Кеңес мемлекетінің бұл науқандағы шараларының нәтижесі кейіннен
бұрмаланып көрсетілді. Отырықшыландыруға шаруа қауымы қарсы болған жоқ.
Ал ұжымдастыру қысымына, зардабына шыдамай босқын болып кеткен шаруалар
ашаршылықтан бас сауғалап өндіріс орындарына, жол құрылысына барып
паналауға мәжбүр болды. Оларды кеңестік басқару орындары отырықшылыққа
көшкендер қатарына жатқызды. Мысалы 1931 ж. осындай шаруашылықтардан
өндірістік орындарға 11000 адам барып паналады.
Ауыл шаруашылығын ұжымдастыруда бұрыннан отырықшыланған ұсақ ауылдардың
қоныстануы да тиімді болған жоқ. Өйткені аз ғана үйлерден құралған ұсақ
ауылдарда ірі ұжымдық өндіріс ұйымдастыруға және мәдени ошақтар ашып,
мектеп салу мүмкін емес еді. Мұның өзі ауылдарды қайткен күнде де
топтастырып қоныстандыруға әкеліп соқты. Кейіннен мұндай ұжымдар тарап
кетті. Мемлекет отырықшыландыру кезеңіндегі тұрғын үй құрылыстарын
салуға қаржы бөлді. Мысалы, 1931 жылы отырықшылық мұқтажына байланысты
38 миллион сом бөлінсе, соның 23 миллион сомы тұрғын үй құрылыстарына
арналды.
Ұжымдастыру аудандарында машина-трактор станцияларын (МТС), машина-шөп
шабу станцияларын (МСС) құру көзделді. Бұлар шын мәнінде отырықшыландыру
аймақтарындағы техникалық көмек көрсету мекемелері болды. Әрине, олардың
материалдық-техникалық базасы әлсіз болатын. Оларға үкімет ерекше үміт
артты. Мысалы, 1930 ж. 36 ауданда отырықшыландыру шаралары жүргізіліп,
оның 5-де машина-шөп шабатын станциялар ұйымдастырлды, ал 1931 ж. 30
ауданда осындай 20 машина-шөп шабу станциялары жұмыс істеді.
Қазақ шаруаларын отырықшылыққа көшіруде социалистік ұрандардың алға
тартылып, Кеңес өкіметі Қазақстанға үлкен жаңалық әкелгендей болды.
Сталиндік ұжымдастырудың Қазақстанда Ф. Голощекинше жүзеге асырылуы
қазақ халқын қасіреті мол апатты аштыққа душар етті. Қазақ халқына
келген бұл апатты құбылыс, оның тарихындағы ең қайғылы кезеңі - халық
трагедиясы туралы қазіргі кезде айтылып та, жазылып та жатыр.
Қазақстанда күштеп пәрменді науқан ретінде жүргізілген ұжымдастыру
науқаны шаруалар қожалықтарын ортақтастыру, біріктіру жағынан кенже
қалған жоқ. Оны мына мысалдан да көруге болады. Егер 1928 ж.
республикада ұжымдастырылған шаруашылықтың мөлшері 2% - ғана болса, 1931
ж. олардың саны 65-ке дейін жеткізілді. Ал кейбір жедел қимылдаған –
Орал, Петропавл округтарында шаруалардың 70-тен астамы колхоздарға
біріктірілді. Бұл баспасөз бетіндегі келтірілген мәліметтер. Ал, енді
басқа деректерге назар аударып көрелік. 1928 жылы 1 қазанда Қарқаралы
округінде 39 колхоз болса, 1929 жылдың көктемінде олардың саны 102-ге
жетті, ал Қызылорда округінде осы мерзім ішінде колхоздардың саны 78 ден
228 ге дейін көбейді. Ұжымдастыру науқаны жүргізілген кезде
колхозшылардың жеке меншігіндегі, семья қажетіне керекті шамада мал
бастарын,айталық сиыр, ұсақ мал, үй құстары сияқтыларды сыпырып алудың
қажеті жоқ-ақ еді. Бірақ олай болмай шықты. Малдың барлық түрін барынша
ортақтастыру жөніндегі нұсқау жоғарыдан берілді.
1930 ж. 2 қаңтарда Қазақстан Орталық Атқару Комитетінің екінші сессиясы
“Қазақ елін отырықшылыққа айналдыру жолдары туралы” қаулы алды. Қаулыда
былай делінген: “Қазақ шаруашылығын социалдық негізге қайта құру дәуірі
Қазақстан шаруасының қарқынды түрде ілгері басуы, қазақ елінің ауыл
шаруашылығы коллектив жолымен қоныстандырылып және отырықшылыққа
айналдырылып, оның өсуі екпінді түрде жүргізілуді керек етіп отыр”. Осы
міндеттерге сәйкес сессия “Бес жылдың ішінде Қазақстанның солтүстік және
оңтүстік аудандары қоныстандырылып болуы керек. Бес жылдың аяғында 808
мың үй қоныстандырылып 567 мың үй агрономдық жолдармен отырықшылыққа
айналдырылсын”, - деп көрсетті. Осы сессияның қаулысы жоспарлы түрде
жаппай отырықшылыққа айналдырудың басы болды.
Қазақ АКСР Халық Комиссарлары Кеңесінің жанынан отырықшыландыру комитеті
/Оседком/ құрылды. Комитетке үкімет Кеңесінің төрағасы басшылық ететін
болды. Қазақстан Халық Комиссарлары Кеңесінің 1930 ж. 8 қаңтардағы
қаулысында: “Қазақстан Орталық Атқару Комитеті екінші сессиясының
қаулысын жүзеге асыру үшін және де Қазақстанның жалпы халық шаруашылығын
ілгері бастыруда көшпелі, жартылай көшпелі шаруаларды, батрактарды,
орташаларды отырықшылыққа айналдырудың маңызы өзгеше артық екендігін
ескеріп қаулы етеді. Қазақстан Комиссарлар Кеңесі жанында отырықшылық
жұмысын басқаратын комитет ұйымдастырылсын”, - деп шешілді. Сөйтіп
Қазақстан Орталық Атқару Комитетінің қаулысын мақұлдады, комитеттің
басшысы болып республиканың Халық Комиссарлар Кеңесінің төрағасы
тағайындалды. Отырықшылыққа көшіру үшін арнайы мемлекеттік аппараттың
құрылуы және оған Халық Комиссарлар Кеңесі төрағасының тағайындалуы бұл
науқанға зор саяси маңыз берілгенін көрсетті. Қазақ АКСР Халық
Комиссарлар Кеңесінің жанындағы отырықшылық комитетіне көшпелі, жартылай
көшпелі қазақ халқын қоныстандыру ісіне жалпы басшылық ету тапсырылды.
Отырықшылық комитетіне үкімет аясында құрылғандықтан заң бойынша
өкілеттік құқық берілді. Осы Комитеттің қабылдаған шешімдері мен
ұсыныстарын орындау республиканың барлық мекемелеріне тікелей міндетті
болды. Барлық өлкелік ұйымдармен округтік кеңес комитеттері отырықшылық
ісін басқаратын республикалық комитетке отырықшылық жөніндегі
жұмыстарынан он күнде бір мәлімет тапсырып отыруды Қазақстан Комиссарлар
Кеңесі өзінің 1930 ж. 30 наурызда қабылдаған қаулысында міндеттеді.
Алайда отырықшыландыру комитетінің жұмысы көп жағдайда ұжымдастыру
шараларының көлеңкесінде қалып, қосалқы құрылым дәрежесінен шыға алған
жоқ. Себебі ұжымдарды құру, оларға жер бөліп, орталық елді мекенін
айқындау және басқа да шаралар жергілікті органдар тарапынан жоғарыдан
берілетін нұсқауларды орындау аясында іске асырылды. Басқару мекемелері
үшін ең алдымен саяси шаруашылық науқандарды – жедел жаппай
ұжымдастыруды, өкіметке мал және басқа да ауылшаруашылық өнімдерін
тапсыру жоспарын іске асыру маңызды болды. Ал отырықшыланған халықты
орналастыру, олардың әлеуметтік құрылымдарын жасау екінші кезектегі
мәселе болатын. Сондықтан Өлкелік партия комитетінің және Қазақ АКСР
Жұмысшы-шаруа инспекциясы Халық Комиссариатының 1930 ж. 5 тамыздағы және
Қазақ АКСР Халық Комиссарлары Кеңесінің 1930 ж. 6 және 15 тамыздағы
қаулыларына сәйкес Қазақ АКСР Халық Комиссарлар Кеңесі жанындағы
отырықшыландыру комитеті өзгертіліп қайта құрылды. Халық Комиссарлары
Кеңесінің 1930 жылғы 15 тамыздағы мәжіліс хаттамасы бойынша және қосымша
бірнеше инспекторы тағайындалатын болды. Осы қаулыға сәйкес
отырықшыландыру шараларын іске асыратын мекемелерге негізгі басшылық
нұсқаулардың бәрін Халық Комиссарлары Кеңесі жанындағы республикалық
Отырықшыландыру комитеті беретін болды. Сонымен қатар өндіріске қатысты
келелі жоспарларды белгілеу, отырықшыландыру барысы туралы есеп беріп
отыру жұмысы Жер-Су Комиссариатына жүктелді. Осыған байланысты Жер-Су
Комиссариатының аппаратында отырықшыландыру жұмысын басқаратын арнайы
сектор құрылды. Ол өз кезегінде аудандық (округтік) басқару органдары
арқылы науқан барысын үйлестіріп отырды.
Отырықшылыққа көшіру науқаны ұжымдастыру аясында өткендігі айтылды.
Жаппай ұжымдастыру, байлар мен кулактарды тәркілеу, тап ретінде жою,
орта шаруаларды қуғындау барысындағы зорлық-зомбылық отырықшылану ісіне
шаруаларды өз еркі бойынша тартуға мүмкіндік бермеді. Тез арада жаппай
ұжымдастыру қарқынын іске асырған белсенділер бір ұжымға 500 шаруа
қожалықтарыына дейін жинап топтастырған фактілер болды. Бір жерге
мұншама адамның топтастырылуы мал жайылымы аясын тарылтып, халықты егін
алқаптарынан алшақтатты. Қырыла бастаған мал оған қоса мемлекеттік
жоспар бойынша өкіметке жаппай алына бастады. Осының салдарынан халық
алапат аштыққа душар болып, басы ауған жаққа босқын болып кетті. Ал
отырықшы шаруашылықпен айналысу ісіне жүргізілген үгіт-насихат мұндайда
еш нәтиже берген жоқ. Босқындыққа ұшыраған халық республикадан тыс
жерлерге кетіп, аман қалғандары әртүрлі мекемелерге (Солтүстік орман
шаруашылығы трестіне, Қиыр Шығыс балық кәсіпшілігі трестері сияқты
көптеген шаруашылыққа) жалданып күн көрді. Өз жерінде отырықшы-егіншілік
және мал өсіру кәсібімен айналысудың орнына кеңестік мемлекеттік саясат
нәтижесінде олар басқа жерлерге барып отырықшыланды. Мысалы 1932 ж.
Баянауыл ауданынан үдере көшкен босқындар Қиыр Шығыс арқылы Камчаткаға
дейін жетіп, сондағы балық аулау ұжымшарларында бірнеше жыл еңбек етіп,
елге 1936 ж. оралды. Олардың біразы Хабаровск өлкесінде, Томск,
Новосибирск, Свердлов, Тюмень облыстарында қалып қойды. Солар сияқты
босқындар Ресейдің басқа да іргелес облыстарында, Алтайда, Өзбекстан,
Қырғызстан, Тәжікстан, Түркменстанды паналады. Қытай, Иран, Ауғанстаға
өтіп кетуге мәжбүр болды.
1930 ж. бас кезінде кеңінен орын алған заңсыздықтар халық
наразылығынтуғызды. Республиканың жаппай ұжымдастыру мен отырықшыландыру
аймақтарында ірі-ірі шаруа көтерілістері орын алды. Созақ, Ырғыз,
Қазалы, Қармақшы, Жаңақорған, Шаян, Батпаққара, Балқаш, Ақсу, Абыралы,
Шыңғыстау, Шұбартау, Шығыс Қазақстан облысының көптеген аудандарындағы
көтерілістер кеңес мемлекетінің аграрлық саясатының нәтижесі еді. Адай
округіндегі және батыс Қазақстанның басқа да аудандарындағы көтерілістер
де осының айғағы. Сондықтан күшпен ұжымдастыру мен күшпен
отырықшыландыру саясатын бүгінгі күнгі ақиқат тұрғысынан ажырату қиын
екендігі даусыз.
Әрине, ауыл шаруашылығын қайта құру, отырықшыландыру нтижесінде
республикада жаңа елді мекендер көптеп пайда болды. Олардағы
мәдени-әлеуметтік құрылымдар біртіндеп өз нәтижесін бере бастады.
Әсіресе жастарға білім беру, мектептердің салынуы өскелең ұрпаққа жол
ашқаны мәлім. Сонымен қатар бір ұжымшар орталығына қоныстанған
шаруаларға үй салу мәселесі де назарда болды. Алайда шаруалар негізінен
ондай қарапайым үйлерді өз күштерімен, жергілікті материалдар негізінде
салуға мәжбүр болды. Бұрынғы көшпелі және жартылай көшпелі қазақ ауылы
ірі ұжымдық шаруашылықтарға (ұжымшар, кеңшар) бірігіп, басқа өндіріс
әдісіне көшті.
Ауыл шаруашылық өндірісіне машина құрал-саймандардың берілуі еңбек
өнімділігін көтерді. Мысалы комбайнды қолдану арқылы егін егіп жинауда
еңбек өнімділігі 40 есе, трактормен жер жыртуда 10 есе артты. Жеке,
бытыраңды шаруалар қожалықтарымен салыстырғанда еңбек өнімділігі
техниканың жәрдемімен әлденеше есе артты. Отырықшыландыру шараларының
нәтижесінде Қазақстанда шаруар қожалықтарының 97,5 % ұжымдық өндіріске
тартылды. Осы жылдардың ішінде негізінен ТОЗ-дардың, мал серіктіктерінің
ауылшаруашылық артелінің уставына өтуі де аяқталды. Республикада
ұжымшарлардың саны 7 653-ке жетті. Оларда 18 529 трактор, 6 443 комбайн,
3 293 жүк таситын автомашина, 287 МТС жұмыс істеді. Ауыл шаруашылығы
кадрларының қатарында индустриалдық еңбекке бейімделген мамандар
қалыптасты. Мысалы, республикада 46 мың трактористер мен комбайнерлардың
30 проценттен астамы қазақтар еді.
Қорытынды бөлімде зерттеу жұмысының мазмұнынан туындайтын негізгі ойлар
жүйеленіп, ғылыми нәтижелер пайымдалды.
Қазақстандағы отырықшыландыруға іс жүзінде басшылық еткен Ф.И. Голощекин
1930 ж. 9-10 қарашада І Өлкелік кеңесте сөйлеген сөзінде:
«Отырықшыландыру бәрінен бұрын таптық мәселе. Мұны Сіздер естеріңізде
қатты ұстауларыңыз керек...
Отырықшыландыру – бұл ұлттық мәселе. Отырықшыландыру арқылы біз нені
шешкіміз келді?
Біз қазақ ауылының экономикасын көтеруді қалаймыз. Біз отырықшыландыру
жолымен астық мәселесін, қазақтар қожалығында мал шаруашылығын жөндесек
дейміз.
Бұл дегенің ұлттық экономикалық теңсіздікті жою болып шығады» - деп
мәлімдеді. Сөйтіп ол отырықшыландырудың таза экономикалық, шаруашылық
шара екенін мойындай отырып, оны ауқатты шаруаларды жою ұранымен
жүргізуді ұсынды. Міне, бұл кеңестік аграрлық саясаттың шынайы ақиқаты
болатын.
Отырықшыландыру жұмыстарында түсініксіз және асығыс дүние көп болды. Бұл
ең алдымен көшпелі және жартылай көшпелі шаруа қожалықтарының саны нақты
анықталмауына байланысты болды. Себебі бұл науқанда жүргізілетін көп
салалы жұмыс және бөлінетін қаражат осыған тікелей тәуелді еді.
Отырықшыландыру туралы қаулылар тікелей кабинет жағдайында қабылданды.
Ал ұжымдастыру қазақ халқының дәстүрлі шаруашылығын күйретумен қатар
оның тұрмысына әсер етті. Шын мәнінде мұны іске асырушылар қазақтардың
көшпелі және жартылай көшпелі тұрмыс-салтын социалистік құрылысқа
қарама-қарсы қойып, оған деген қарсы көзқарас қалыптастырды. Енді
көшпенділіктің өзі «тағылық», «надандық және мәдени артта қалу» деген
тұжырымдамалармен айқындалып, оның өркениеттегі орны жоққа шығарылды.
Отырықшыландыратын қазақтардың санын жыл сайын күштеп арттыра түсті.
Отырықшыландыру нашар жүріп жатқан аудандардағы басшылар егерде басқа
ұлт өкілдері болса, әдетте ұлыдержавалық шовинизм, ал олар қазақтар
болса, онда жергілікті буржуазиялық ұлтшылдық ретінде айыпталатын.
Қазақстан үкіметінің отырықшыландырудың алғашқы жылының қорытындысын
шығарған тезистері шовинизмге немесе ұлтшылдыққа ғана емес, сондай-ақ
оңшыл ағымға да, солшыл бұрмалауға да қысқаша сипаттама берді.
Қазақстандағы отырықшыландыру үрдісіне Одақтық үкімет онша мән берген
жоқ. Орталық үшін бұл жылдары шаруаларды ұжымдастыру маңызды нәрсе
болды. Ал отырықшыландыру болса ұжымдастырудың көлеңкесінде қалды және
екінші қатардағы міндет деп есептелді. Қазақстан басшылары көшпелі және
жартылай көшпелі қазақ шаруаларын жаппай отырықшыландырмайынша жедел
ұжымдастыруды қамтамасыз ете алмайтынын жақсы білді. Сондықтан
орталықтың назарын аударуға күш салды.
Отырықшыландыру кезінде бұқара арасында жаппай түсіндіру жұмыстары
жүргізілген жоқ. Ол жоғарыдан түскен мекемелік тар жолмен жүрді.
Жалпы кеңес мемлекеті көшпелі халықты отырықшыландыруда тұрғын үй,
баспана мәселесін екінші қатардағы нәрсе деп білді. Кеңестік аграрлық
саясат бойынша шаруалар ең алдымен өндірісті жүргізуі, өнім беруі керек
деп есептелді. Отырықшыландыруда шаруашылық мәселелері, яғни шөп шабу,
егіншілікпен айналысуға үйрету, мал өсіру негізгі мәселе ретінде
қарастырылды. Ал отырықшыланған шаруа киіз үйде паналап, біртіндеп өз
күшімен баспана салып алуы керек болды. Сөйтіп, Голощекин
отырықшыландыруды шаруашылықты ұйымдастырудан бастауды ұсынды. Ал үйлер
мен құрылыстардың техникалық жобалары жергілікті жерлерге уақытында
жіберілген жоқ, олардың өзі де қарабайыр болатын. Ал қаражат мәселесі
науқан мақсатына сай емес еді.
Отырықшыландыру науқанын іске асыруда ашаршылық қиындықтарымен қатар
әсіре зорлық-зомбылық, басқарудың әміршілдік-әкімшілдік стилі де көп
зиян келтірді, Отырықшыландыру комитеті бұл іске тікелей ықпал етіп, өз
міндетін орындады деуге болмайды. Оған комитеттің қосалқы басқару
қызметі ретіндегі дәрежесі, Егіншілік комиссариатының, партия-кеңес
органдарының аясында қалып қоюы себеп болды.
Қиыншылық отырықшылана бастаған шаруаны құрылыс материалдарымен
қамтамасыз ете алмаудың салдарынан да туындады. Қазақстандағы
отырықшыландыру науқанына Одақтық үкімет те тиісті мән берген жоқ.
Орталық үшін бұл жылдары шаруаларды ұжымдастыру маңызды нәрсе болды. Ал
отырықшыландыру болса ұжымдастырудың көлеңкесінде қалды және екінші
қатардағы міндет деп есептелді.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 Қазақстан Республикасында тарихи
сана қалыптасуының тұжырымдамасы. – Алматы: Қазақстан, 1995. – 32 б.
2 Назарбаев Н. Жадымызда жатталсын, татулық дәйім сақталсын // Ақиқат,
1993. - №3.
3 Кауфман А.А. К вопросу о происхождении русской земельной общины. – М.,
1907. – 90 с.
4 Седельников А.Н. Распределения населения Киргизского края по
территории, его этнографический состав, быт и культура // Киргизский
край. Россия: Полное географическое описание нашего отечества. - Спб.,
1918. - Т. ХVШ. - С. 175-222.
5 Галузо П.Г. Колониальная система Российского империализма в канун
Октябрьской революции. – Алма-Ата, 1968. – 160 с.
6 Шахматов В.Ф. О пастбищно-кочевой земельной общине у казахов //
Вопросы истории Казахстана и Восточного Туркестана. – Алма-Ата: АН
КазССР, 1962. – 73 с.
7 Сатыбекова Г.А. Переселенческий вопрос в освещении журнала «Айкап» //
Общественные науки. - 1963. - Т.4. – С. 28-36.
8 Субханбердина Ү. “Айқап” бетіндегі мақалалар мен хат-хабарлар.
-Алматы, 1961.
9 Желтова Г.И. Из истории осуществления национальной политики партии в
области аграрных отношений в Туркестане. - Ташкент: Фан, 1960. - 184 с.
10 Бекмаханова Н.Е. Многонациональное население Казахстана и Киргизии в
эпоху капитализма. - М., 1986.
11 Алексеенко Н.В. Население дореволюционного Казахстана (численность,
размещение, состав). – Алма-Ата: Наука, 1981. - 115 с.
12 Нұрпейісов К. Алаш һәм Алашорда. – Алматы: Ататек, 1995. - 256 б.;
Қойгелдиев М.Қ. Алаш қозғалысы. - Алматы: Санат, 1995. – 368 б.
13 Омарбеков Т.О. 20-30-жылдардағы Қазақстан қасіреті. – Алматы: Санат,
1997. -320 б.
14 Мұхатова О.Х. Қазақстандағы аграрлық өзгерістер тарихнамасы. ХХ ғ.
20-90-жж. – Алматы: Ғылым, 1999. - 287 б.
15 Қуандықов Е. Сұрқия саясат. – Алматы: Санат, 2002. - 120 б.
16 Хозяйство казахов на рубеже ХІХ-ХХ вв. –Алма-Ата, 1980. – С. 27.
17 Алексеенко Н.В. Население дореволюционного Казахстана. – Алма-Ата,
1981. – С.76-78.
18 Статистико-экономический обзор КирССР. – Оренбург, 1923. – С.
228-231.
19 Галузо П.Г. Аграрные отношения на юге Казахстана. – Алма-Ата, 1965;
Социальные отношения в казахском ауле и переселенческой деревне
Казахстана в начале ХХ века / Казахстан в канун Октября. – Алма-Ата,
1968. – С. 91-99.
20 ҚР ОММ. 405-қ., 1-т., 16-іс, 193-196-пп.
ДИССЕРТАЦИЯ МАЗМҰНЫ БОЙЫНША ЖАРИЯЛАНҒАН МАҚАЛАЛАР ТІЗІМІ
1 Көшпенді және жартылай көшпенді шаруашылықтарын отырықшылыққа
көшірудегі мемлекет саясаты (20-30 жылдар) / Вопросы истории,
историографии, источниковедения и этнологии Казахстана (сборник статей
молодых ученых). –Алматы: Тарих және этнология институты, 1993. – Вып. Ү.
– С. 201-206.
2 Қазақ шаруаларын отырықшылыққа көшіру және сауатсыздығын жою туралы
20-30-жылдар // Модернизация мировой опыт и современный Казахстан.
Доклады и тезисы выступлений на республиканской научно-технической
конференции 20-21 апреля 1995 г. –Алматы: Независимый Университет «Туран»,
1995. – С.218-223.
3 Насильственная коллективизация в Казахстане в 1931-33 гг. Сборник
документов и материалов (один из составителей). –Алматы, 1998. –С. 3-4.
4 Ресей империясының Қазақстандағы жер мәселесіндегі мемлекет саясаты //
«Соблюдения конституционных прав граждан в деятельности органов
внутренных дел». Материалы Международной межведомственной
научно-практической конференции. –Алматы: Институт подготовки
руководящего состава ОВД, 2003. – Часть І. –С.252-256.
5 ХХ ғасырдың 30-жылдарындағы қазақ шаруаларының отырықшыландыру
комитетінің қызметі туралы // әл-Фараби атындағы ҚазҰУ. Хабаршы-
Вестник. – Серия историческая. – 2004. -№ 1 (32). - 62-65- бб.
6 Из истории оседения казахских хозяйств в процессе коллективизации
сельского хозяйства (біріккен авторлықта) // әл-Фараби атындағы ҚазҰУ.
Хабаршы-Вестник. – Серия историческая. – 2006. -№ 2 (41). – С. 89-91.
7 Отырықшыландыру – қасіретті науқан // Қазақ тарихы, 2003. - № 6.
-41-42-бб.
8 Казахстан в начале ХХ в. / История Казахстана с древнейших времен до
наших дней (курс лекций). - Под общ. ред.: А.Б. Гали, Ж.К. Касымбаева. –
Алматы: «Үш-Қиян, 2003. – С. 326-343.
9 Қазақстан ауыл шаруашылығындағы мемлекеттік саясат (ХХ ғ. 20-30 жж.)
// Қазақ тарихы, 2006. - №3. - 55-56-бб.
10 К вопросу об оседании казахов в 1920-30 гг. // «Отандық және әлемдік
тарихтың маңызды мәселелерін қазіргі көзқарас тұрғысынан талдау» атты
Халықаралық Бекмаханов оқуларының материалдары. –Алматы, 25-26 мамыр
2006 ж. –Алматы, 2006. - 75-78-бб.
РЕЗЮМЕ
МАХМУТОВ СЕРИК КАПАНОВИЧ
Государственная политика по переводу казахских шаруа на оседание
(20-30-е годы XX в.)
диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук
по специальности 07.00.02 – Отечественная история (История Республики
Казахстан)
Предметом исследования является перевод кочевых и полукочевых
крестьянских хозяйств на оседлость в 20-30-е годы XX в.
Объектом исследования являются причины и сам ход седентаризации
казахских крестьянских хозяйств, что наряду с насильственной
коллективизацией сельского хозяйства республики, привело к разрушению
традиционной структуры кочевого и полукочевого населения, а также
деятельность государственных органов по переводу на оседлость казахского
народа.
Цель исследования: раскрыть политику Советской власти по оседанию
казахских шаруа. Исходя их этого, в работе были поставлены следующие
задачи:
- рассмотреть положение казахских шаруа до революции 1917 года и в
первые годы Советской власти;
- охарактеризовать процесс оседания казахских шаруа в 20-30-е г.г. XX
в.;
- проанализировать влияние и взаимосвязь коллективизации крестьянских
хозяйств в отношении к их плановому оседанию;
- показать уровень государственной и общественной помощи кочевым и
полукочевым крестьянским хозяйствам в ходе седентаризации;
- проанализировать влияние насильственной аграрной политики Советской
власти на сельское хозяйство Казахстана;
- охарактеризовать работу Комитета по оседанию;
- показать ход оседания крестьянских хозяйств, осуществленного
одновременно с силовой коллективизацией, а так же последствия этих
процессов;
- проанализировать причины крестьянских выступлений в ходе
коллективизации седентаризации;
- раскрыть социально – бытовые проблемы населения в районах оседания.
Научная новизна диссертации определяется, прежде всего, тем, что она
является одной из первых попыток в отечественной историографии
исследовать проблему оседания казахского кочевого и полукочевого
населения в контексте государственной аграрной политики Советской власти
в 20-30-е г.г. XX в.
Положения, выносимые на защиту:
- государственная аграрная политика Советской власти в 20-30-е г.г. XX
в. была, прежде всего, направлена на создание крупных коллективных
хозяйств, что давало возможность наладить массовое сельскохозяйственное
производство. В условиях государства диктатуры пролетариата казахское
кочевое и полукочевое крестьянское население, без учета особенностей
традиционного уклада жизни и хозяйства, одновременно с насильственной
коллективизацией было переведено на оседлость. На фоне проводимой
государством коллективизации сельского хозяйства, кампания по оседанию
носила второстепенный характер. При этом, государство не обеспечило
соответствующей материально – технической базы для перевода казахских
шаруа на оседлость, что в условиях разразившегося голода 1931-1933 г.г.
привело к необратимым последствиям.
Методологическую основу исследования составили общие и специальные
теоретико–методологические принципы – объективизма, историзма и
системного анализа.
Теоретическая и практическая значимость исследования заключается в том,
что выводы и предложения, сформулированные по результатам
диссертационного исследования, могут быть использованы в учебном
процессе в высших учебных заведениях, при чтении специальных курсов, при
подготовке научных разработок и учебных пособий, а так же обобщающих
трудов по истории Казахстана.
Основные результаты проведенного исследования, теоретические положения,
основанные на них выводы и рекомендации, прошли апробацию на научно –
практических конференциях. Основное содержание диссертационного
исследования нашло отражение в статьях, опубликованных в журналах и
научных сборниках.
Диссертационная работа состоит из введения, двух разделов, заключения, а
так же списка использованных работ и источников.
SUMMARY
For the thesis of the dissertation submitted for the Scientific Degree
of
Candidat of Historical Sciences on specialty 07.00.02 - Native History
(history of the Republic of Kazakhstan)
Makhmudov Serik Kapanovich
State policy on conversion of Kazakh peasantry to sedentarization
The subject of the present dissertation is the transformation of Kazakh
nomadic and semi-nomadic population to sedentarization in 20-30-s of XX
century.
The object of the research are reasons and course of the process of
sedentarization of Kazakh peasantry which along with forcible
collectivization of the agricultural sector of republic led to the
destruction of traditional structure of nomadic and semi-nomadic
population, and also the activity of state offices on transforming
Kazakh people to sedentary life.
The purpose of research is to show Soviet power policy on
sedentarization of Kazakh people. The following tasks were put in the
research proceeding from this purrose:
- to examine the position of Kazakh sharua before the revolution of 1917
and during the first years of Soviet power;
- to characterize the process of sedentarization of Kazakh peasantry in
20-30-s of XX century;
- to analyse influence and interconnection of collectivization towards
schedules sedentarization;
- to show the level of state and public assistance to nomadic and
semi-nomadic population during the course of sedentarization;
- to analyse the influence of forcible agrarian policy of Soviet power
on course of Kazakh sedentarization
- to characterize the work of the Committee on Sedentarization;
- to show the course of sedentarization of Kazakh peasantry provided at
the same time with forcible collectivization and also the consequences
of these processes;
- to analyse the reasons of peasants uprisings against Soviet power4
- to show the social – economic problems of the population in the
regions of sedentarization.
The scientific newness of the dissertation is defined, first of all,
with the fact that it is one of the first attampts in native
historiography to research the problem of sedentarization of Kazakh
nomadic and semi-nomadic population in the context of state agrarian
policy of Soviet power in 20-30-s of the XX century.
Rules put on the protestion:
The state agrarian policy of the Soviet power in 20-30-s of XX century
mainly led to the creation of the great, collective farms, which gave to
the state an opportunity to produce more effectively agricultural
production. In the state of proletariat dictatoship at the same time
with forcible collectivization, without taking into considaration the
interests of Kazakh people was provided the transformation to
sedentaization. In the context of forcible collectivization the problem
of sedentarization became second – rank issues. Except this,
sedentarization of Kazakh people was not accompanied by necessary
material foundation which in the 1921 when the country was suffering
from starvation led to tragic consequences.
The methodological basis of the dissertation are founded on the
following principles: principles of objectivity, system analysis and
historizism.
The theoretical and practical importance of the research consists of
conclusions and offerings, formulated on results of the dissertation,
which could be used in high educational institutes, in reading of
special courses, in preparation of scientific works and manuals and also
in the works concerning the history of Kazakhstan.
The basic results of the present reserach, it’s theoretical offerings
and conclusions and recommendations which are made on their basis have
passed approbation at the scientific – practical conferences. The basic
content of the dissertation was published in different scientific
journals and collections.
Dissertation wok consists of introduction, two chapters, conclusion and
list of used works and sources.