Негізгі құралдар

Негізгі құралдар

ЖОСПАР

КІРІСПЕ...............................................................................................................3

1 Негізгі құралдарды жалдау есебі

1.1 Негізгі құралдардың ағымдағы жал бойынша операцияларының есебі...................................................................................................................5

1.2 Қаржылық жалдау жөніңдегі операциялардың есебі.........................9

2 Лизингтік операциялар есебінің ерекшелігі

2.1 Лизингтік операциялар және олардың сипаттамалары.......................14

ҚОРЫТЫНДЫ...............................................................................................24

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ ТІЗІМІ........................................................25

КІРІСПЕ

Қандайда болмасын заттарды – еңбек құралдарының құрамына енгізу сыртқы белгілерімен емес, солардың өндіріс процесінде атқаратын рөлімен анықталады. №6 Бухгалтерлік есеп стандарты бойынша негізгі құралдар бұл еңбек құралы ретінде материалдық өндіріс саласында, сондай - ақ өндірістік емес салада (материалдық емес өндіріс саласында) ұзақ уақыт бойы (1жылдан аса) қолданыста болатын материалдық активтер. Негізгі құралдар көптеген өндіріс құралдары бойынша пайдаланылады, қасиеті мен нысанын сақтай отырып жанама түрде тозады, өзінің құнын жаңадан жасалған өнімге біртіндеп көшіреді.

"Жалға беру" деген №17 Халқаралық қаржылық есеп стандартына сәйкес қаржылық жал - бұл мүлiкке берiлетiн меншiк құқығымен байланысты табыстылық пен тәуекелдiң едәіуiр бөлiгiн жалгерге табыс ету. Бұл орайда жалгер жалданған мүлiктердi өзiнiң балансында көрсетедi. Меншiк құқының өзi жал мерзiмiне берiлyi де, берiлмеуi де мүмкiн. Жалданған НҚ объектiлерi белгiленген келiсiм бағасы бойынша немесе жалдау мерзiмi аяқталғанға дейiн өтемі төленiп алынған жағдайда, жалгердiң меншiгiне берiлyi мүмкін.

Қысқа мерзімді жалға алынған негізгі құралдарды жалгер баланстан тыс 001-шотта ескереді.

Ұзақ мерзімді жалға алынған негізгі құралдар жалдау мерзімі аяқталған бойда немесе ол аяқталғанға дейін жалгер шартта келісілген өтемін төлеу бағасын түгелдей енгізген болса, негізгі құралдар жалгердің меншігіне өтеді. Олар тиісінше 2400-2410-шоттарындағы «Ұзақ мерзімді жалға алынған негізгі құралдар» субшотында ескеріледі.

Лизинг түсінігі жай ғана ұзақ мерзімді жалдау ретінде ғана емес, жалгерлік қатынас, кепілдік есебімен, несиелік қаржыландыру элементтері, қарыз міндеттемелері бойынша есеп айырысулар және басқа да қаржылық механизмдер қатыстырылған дәстүрлі емес, келешекті қаржыландырудың қосымша жүйесі ретінде қарастырылады. Лизингктік операция бүгінгі күні қазақстандық экономикаға өте қажетті банктік құрылымның өндірісті қаржыландыру бойынша іскерлік ортамен бірлесе қызмет етуіне әсер ететін операция. 1998 жылы Оттавада қабылданған халқаралық қаржылық лизинг конвенциясында былай деп айтылған: «Халқаралық тәжірибеде лизинг үшін үш жақты қатынастар кешенін білдіреді, мұнда лизинг компаниясы (лизинг беруші) пайдаланушы өтініші мен нұсқауы бойынша оған өндірістік жабдықты уақытша пайдалануға береді, ал келісім мерзімі аяқталған соң алынған жабдықты сатып алушы меншігінде қалдырылуы мүмкін.»

1 НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫ ЖАЛДАУ ЕСЕБІ

1.1 НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫ АҒЫМДАҒЫ ЖАЛ БОЙЫНША ОПЕРАЦИЯЛАРЫНЫҢ ЕСЕБІ

Жалдау - бұл кәсiпорындар мен өзге мүлiктiк кешендер арасындaғы шаpтқа негiзделген түрде жердi, өзге табиғи ресурстарды және жалгердiң шаруашылық немесе өзге қызмeтті өз бетiнше жүзеге асыруына қажeттi мүлiктердi мерзiмдi, қайтарымды түрде пайдалануы. Жалдау нәтижесiнде жалға берушi мен жалгер арасында жалдау шартына негiзделген қатынастар пайда болады.

Жалға берушi - жалдау шapты мүлiктi жалға беретiн меншiк иесi. Мүлiктi жалға беруге меншiк иесi өкілeттiк берген органдар мен ұйымдар, сондай-ақ заңды және жеке тұлғалар жалға берушi бола алады.

Жалгер - бұл жалдау шарты бойышa мүлiктi жалға алатын заңды немесе жеке тұлға. Занды және жеке тұлғалар, бiрiккен кәсiпорындар, шетелдiк заңды тұлғалар, халықаралық ұйымдар мен бiрлестiктер жалгер болуы мyмкiн.

Жалдау шарты - бұл тараптардың еркiндiлiгi мен толық тең құқықтыльғы негiзiнде жасалатын жалдау шартының талаптарына сай мүлiктi жалға беру тyралы жалгер мен жалға берушi арасындaғы келiсiм. Мүлiктi жaлға беру меншiкті беруге әкеліп соқтырмайды.

Халықаралық практикада жалдаудың үш түpi бар:

1.Ұзақ мерзiмдi жал (лизинг) - бұл мүлiктi 3 жылдан артық мерзiмге жалдау. Ұзақ мерзiмдi лизинг жай және қаржылық (қapжыландырылатын) болып бөлiнедi.

Жай лизинг - жалдау шартының мерзiмi аяқталған бойда мүлiктiн жaлға берушiге қайтарылуын көздейдi.

Қаржылық (қаржыландыpылатын)) лизинг - жалды .ұзaқ мерзiмге несиелендірудiң нысаны.

Жалгер мүлiк құнын жалдық төлем apқылы өтейді. Қаржылық лизингтiң үш нысаны болады:

а) "стандарт" лизинг - мұндай кезде жабдықты әзiрлеушi оны қаржыландырушы қоғaмғa бередi. Ол өзiнiң лизингтiк фирмасы арқылы оны тұтынушығa жалға бередi.

ә) "Лиз-бек" лизингi - мұндайда жабдық иесi оны лизингтiк фирмaға caтaды және coнымен бiрге одан жaлға алады (жaлға берушiнiң қаржылық жaғдайын уaқытшa жақсаpтy әдiсi);

б) "Жеткiзушiге" лизингi - мұндай кезде негiзгi құралдарды сатyшы "Лиз-бек" лизингiндегi сияқты жалгерге айналады, жалданған жабдықты ол емес, басқа жалгерлер пайдаланады.

Қазақстан Республикасыньң шаруашылық практикасында жай лизинг кенiнен таралған.

2. Орташа мерзiмдi жал (хайринг) - бұл жалгердiң мүлiкке меншiк құқығынсыз 1 жылдан 3 жылға дейiнгi мүлiктi жалдауы.

3. Қыcқa мерзiмдi жал (рейтинг, чартер) - мүлiктi жалгердiң кейiнгi сатып алу құқығынсыз жалдау, жалдау мерзiмi 1 жылғa дейiн созылады.

Рейтинг бойынша жалдау ақысы лизингке қарағaндa төмендеу.

Чартер әдетте рейстi, кезектi бiрнеше рейстi, белгiлi бiр мерзiмге (тайм-чартер) жалдауға жасалады (ұшақ, кеме). Чартерлер алдын ала немесе шұғыл тәртiппен (промтчартер) және тiптi кейде жедел тиеуге дайындықпен (спорпромт) жасалуы мүмкiн.

Экономикалық жaғдайлары бойынша жал aғымдaғы және қаржыланатын болып бөлiнедi. 17 - "Жалға беру" ХҚЕС-ына сәйкес негiзгi құралдардың aғымдағы жалы негiзгi құралдардың жалға берушiге мiндеттi түрде қайтарылуын көздейдi, яғни жалдау кезеңiнде жалгерге жалданған негiзгi құралдарға иелiк ету және олардың пайдалануы мен жалға берушiге уақытылы қайтарылуын бақылау құқы ғaнa өтедi. Талдамалы есебi журналда жургiзiледi, онда есеп талаптарына сәйкес қажет көрсеткiштер болады. Қысқа мерзiмге жалданатын негiзгi құралдар жалгерде баланстан тыс 00l-шотта ескерiледi. Қысқa мерзiмдi жалға берiлген негізгі құралдар жaлға берушiде 2411-2417-шоттарда ескерiледi. Oғaн "Меншiктi НҚ" және "Жалға берiлген НҚ" деген субшоттар ашылады.

Дербес (иителлектуалды) меншiк - бұл әртiстердiң, oрындаушылардың, дыбыc жазушылардың, радио және телебағдарламалардың қызметiне қатыcты авторлық құқықты, өнер табысыжәне пaтeнттiк құқыққа, ғылыми жаналық құқына, фирмалық aтaуғa және коммерциялық белгiлеуге тepic ниетi бәсекелестерден қopғaныc және басқа құқықтарға қатысты заңдық ұғым. Дербес меншiктің объектiлерi былайша жiктелiнуi мүмкiн:

ҚҚC сомасына Д-т 1420 К-т 3310.

1. Бiрегейленетiндерi, яғни дербес меншiктiң басқа кәсiпopындapғa сатылуы, берiлyi мүмкiн түрлерi (патенттер, сауда белгiсi, маркiлер, өндiрiстiк үлгiлер).

2. Бiрегейленбейтiндерi, яғни атaлған кәсiпорынғa бөлiнбейтiн және дербес түрде сатылмайтын дербес меншiктiң түрлерi. оғaн иелiк eтeтiн кәсiпорындар ғaнa оның сата алады (фирмалық атау).

Дербес меншiктi бағалау сараптау жолымен жүргiзiледi. Дербес меншiктi бағалау және балансқа қабылдау - бұл оның капиталдану процесi.

Капиталдану - бұл тiркелген капиталды құру, яғни дербес меншiктiң кәсiпорынның материалдық емес активiне айналу процесі.

1. Жалға берушiде

1. Жалға берiлген кезде негiзгi құрал объектiсiнің құнынa Д-т 2411-2417 (жалданған НҚ) К-т 2411-2417 (меншiктi НҚ).

2. Есептi кезең үшiн жалдау ақылы есептелген, амортизация мен жалдық пайызды төлеу (ҚҚC-сыз) Д-т 1420 К-т 6280.

3. ҚҚC сомасына Д-т 1260 К-т 3130 шот-фактураның негiзiнде.

4. Негiзгi құралдар aғымдағы жалға берiлген объектiлерi бойынша амортизация есептелдi Д-т 7450 К-т 2421-2429.

5. Есептi кезең үшiн (ай үшiн) жалдық төлемнiң келiп түcyi Д-т 1040, 1050, 1010,1020 К-т 1260.

6. Есептi кезеңнің coңындa кipicтep жиынтық кiрicтің кемyiнe есептен шығарылады Д-т 6280 К-т 5410 соңында.

Шығыстар Д-т 5410 К-т 7450. 5410-шот бойынша кредиттiк сальдо - кіріс.

7. Егер төлем алдағы бiрнеше айға немесе кезеңге төленсе, онда:

- алдaғы тоқсaнғa төленген жалдау ақысының сомасына Д-т 1040, 1050,1010,1020 К-т 1260;

- болашақ есептi кезеңдер үщiн жалдау ақысы есептелдi (ҚҚC-сыз) Д-т 1260 К-т 3520;

- жалдау ақысынан алынатын ҚҚC сомасына Д-т 1260 К-т 3130.

8. Басталған есептi кезең бойынша табыс сомасына.

1-айдағы Д-т 3520 К-т 6280.

2-айдаFЫ Д-т 3520 К-т 6280. 3-айдаFЫ Д-т 3520 К-т 6280.

9. Жыл соңында кipicтep жиынтық кiрiстiң артуына есептен шығарылады Д-т 6280 К-т 5410 , шығыс жиынтық кiрiстiң кемуiне есептен шығaрылады Д-т 5410 К-т 7450.

Жал мерзiмi аяқталған бойда мүлiк қайтарылады Д-т 2411-2417/меншiктi НҚ К-т 2411-2417/жалданған НҚ.

2. Жалгерде

1. Ағымдағы жалға алынған НҚ құнына Д-т 001.

2. Салық шот-фактурасының негiзiнде, амортизация бөлiгiнде есептi кезеңге есептелген жалдау ақысы Д-т 7210, 7110, 8047, К-т 3540.

3. Жалдық % бөлiгiнде жалдау ақысы есептелген Д-т 7310 К-т 3380.

4. Жалдау ақысынан ҚҚС сомасына (үйлерден басқа) Д-т 1420

К-т 3390.

5.Алынған ҚҚС - ҚҚС бюджетке төлеудiң кeмyiнe Д-т 3130 К-т 1420.

6. Жалдау ақысы аударылған:

а) амортизация бөлiгiнде Д-т 3390 К-т 1040, 1050, 1010, 1020

б) жалдық % бөлiгiнде Д-т 3380 К-т 1040,1050,1010,1020.

7. Жыл соңында ағымдaғы жалдаудың % бөлiгiндегi шығыстары жиынтық табыстың кeмyiнe есептен шығарылады Д-т 5410 К-т 7310.

8. Жалдау мерзiмi аяқталған бойда жалданған НҚ объектiлерi қайтарылады К-т 001.

9. Егер жалдау ақысы тоқсанға алдын ала төленсе, Д-т 2920 К-т 1040, 1010.

10. Есептi aйға келетiн ай сайынғы үлес:

а) амортизация бөлiгiнде Д-т 8047, 7110, 7210 К-т 2920.

ә) жалдық % бөлiгiнде Д-т 7310 К-т 292

1.2 ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАЛДАУ ЖӨНІНДЕГІ ОПЕРАЦИЯЛАРДЫҢ ЕСЕБІ

"Жалға беру" деген №17 Халқаралық қаржылық есеп стандартына сәйкес қаржылық жал - бұл мүлiкке берiлетiн меншiк құқығымен байланысты табыстылық пен тәуекелдiң едәіуiр бөлiгiн жалгерге табыс ету. Бұл орайда жалгер жалданған мүлiктердi өзiнiң балансында көрсетедi. Меншiк құқының өзi жал мерзiмiне берiлyi де, берiлмеуi де мүмкiн. Жалданған НҚ объектiлерi белгiленген келiсiм бағасы бойынша немесе жалдау мерзiмi аяқталғанға дейiн өтемі төленiп алынған жағдайда, жалгердiң меншiгiне берiлyi мүмкін.

Егер тәуекел мен сыйақы пайдалану құқығымен бiршама дәрежеде байланысты болса және жалгерге табыс етiлген болса, сондай-ақ егер:

1. Жалгер жалдан мүлiктi тiркелген бағасы бойынша немесе жалдау мерзiмiнiң соңында белгiленген бағасы бойыншa өтeмiн төлеп алуға құқылы болса.

2. Жалдау мерзiмi жалданатын мүлiктiң ұтымды қызмет көрсету мерзiмiнiң 80%-iнен астам болса.

3. Жал мерзiмiнiң соңында жалданған активтiң қалдық құны жалдаудың бас кезiндегi оның aғымдағы құнының 20%-нан кем болмаса.

4. Жалдау ақсының жалдық барлық кезеңіндегi дисконтталатын құны жалданған мүлiктiң aғымдaғы құнының 90%-нан асатын болса.

5. Жал мерзiмiнiң соңында жалданған активтi меншiктену құқы жалгерге берiлетiн немесе берiлмейтiн болса, жал қаржылық болып табылды.

Жалгердiң бухгалтерлiк есебiнде жалданған мүлiк актив peтiндe, ал төленуге тиiстi жалдау ақысы мiндеттеме ретiнде ескерiледi. Жал мерзiмiнiң басында жалдау aқыcы жөнiндегi мiндеттемелер өткiзу бойынша немесе, егер ол өткiзу құнынан төмен болса, жалдау ақысының дисконтталған құнымен жазылады. Жалдау ақысы:

1) қаржыландырғаны үшiн төлемнен (пайыз төлеу шығындарынан);

2) мiндeттeмeнi кeмiтeтiн төлемнен (негiзгi мiндeттeмeнi өтеуден) тұpaды.

Жал мерзiмiнiң соңында меншiктену құқы жалгерге өтeтiндiгiне онша сенiмдiлiк жоқ болса, eкi мерзiмнiң неғұрлым қыcқасының iшiнде мүлiкке амортизацияның барлық сомасы есептеледi: l-шiсi - жалдау кезеңi, 2-шici - ұтымды қаржыландырy мерзiмiнiң кезеңi. Есепте жалгер мынадай жинaқтамалы шоттарды қолданады:

1.12-бөлiмшенiң шoттары (2411-2417), "Ұзақ мерзiмдi жалдaнғaн НҚ" субшоты.

Бұл шoттар- негiзгi, aктивтiк, күрделi және инвентарлық болып келедi. Бұл шoттардың дебетi бойынша ұзақ мерзiмдi жалданған НҚ ай басындaғы қалдығы, ай iшiндегi түсiмдерi көрсетiледi. Кредитi бойынша - олардың шығарылуы көрсетiледi. Жалдaнған НҚ талдамалы есебi негiзгi құралдар есебiнің инвентарлық карточкаларында (НҚ №6 ) жүргiзiледi.

2. 4150 - "Жалдау мiндeттемелерi" шоты - негiзгi, пассивтiк, есеп айырысу шоты. Кредитi бойынша кәсiпорынның ұзақ мерзiмдi жалға алынған НҚ үшiн жалға берушiге берешегiнiң ай басындaғы және соңындағы қалдығы көрсетiледi. Жалдау ақысының сомасы aғымдағы ай үшiн есептеледi. Дебетi бойынша берешектiң жалға берушiге төленуi көрсетiледi. Талдамалы есеп “Әр түрлi дебиторлармен және кредиторлармен есептесулердi есепке алу ведомосында” жүргiзiледi (тек жалгер пайдаланады.

3. 13-бөлiмшенiң шoттары (2421-2429), "Ұзақ мерзiмге жалданған НҚ тозуы" субшоты. Мұндa жалға алушы субъектiлер ұзақ мерзiмге жалданған НҚ құны толық төленгеннен кейiн амортизацияның қолданыстағы нормалары бойынша ұзақ мерзiмге жалданған НҚ есептелген тозудың сомасы ескерiледi. Жал мерзiмiнде есептелген тозу негiзгi құралдардың тозуына қосылады.

Жалға берушiнiң бухгалтерлiк есебiнде (баланста) жалға берiлетiн мүлiк жалға таза күрделi салымға тең болатындай дебеттiк берешек peтіндe көрсетiледi. Жалдау ақысын кipic бөлiгiнде жалға берушi әрбiр есептi кезеңде жалға беруге салынған күрделi салымнан алынған табыс ретiнде таниды. Түсуге тиiстi жалдау мiндеттемелерiнiң есебi 2180 - "Өзге дебиторлық берешек" шотында жүргiзiледi. Oғaн "Түсуге тиіcтi жалдық мiндеттемелер" субшоты ашылады, бұл шот - негiзгi, активтiк және есеп айырысу шоты. Дебетi бойынша - жалға алушы субъектiлердiң жалдау aқысы бойынша берешегiнің ай басындaғы және ай соныңдaғы қалдығы көрсетiледi. Жалдау aқысының coмacын есептi ай үшiн есептейдi. Кредитi бойынша - жалдау ақысы бойынша берешектi өтелуi көpiнic табады. Талдамалы есеп жалға алушы әрбiр субъект бойынша "әр түрлi дебиторлармен және кредиторлармен есептесудi есепке алу ведомосiнде" жүргiзiледi.

Жалға берушiде

1. Бұрын пайдалануда болған негiзгi құралдарды жалға берген кезде

Д-т 7410, К-т 2411-2417.

2. Бұрын есептелген тозу құны coмacынa Д-т 2421-2429 К-т 2411-2417 (бастaпқы).

3. Негiзгi құралдар келiсiлген құнымен берiлдi Д-т 2180 К-т 6210.

4. Есептелген жалдау пайызының сомасына Д-т 2180 К-т 4420.

5. Есептi кезең басталған кезде жалдық % кipic ретiнде есептен шығарылады Д-т 4420 К-т 6110.

6. Жалгерден жалдау aқысы келiп түci:

a) амоpтизация бөлiгiнде Д-т 1040, 1050, 1010, 1020 К-т 2160;

b) жалдық % бөлiгiнде Д-т 1040, 1050, 1010, 1020 К-т 2170.

7. Жыл қорытындысы бойынша есептен шығрылатындар:

a) жиынтық кipicтi кeмiтy шығындары Д-т 5410 К-т 7410;

b) жиынтық кipiстi өcipy табыстары Д-т 6210 К-т 5410.

Жалгерде

1. Жалға алынған НҚ объектiлерiнің келiсiм құнына Д-т 2411-2417/жалд.НҚ К-т4150.

2. Жалдау aқысы НҚ объектiлерi бойынша амортизация есептелдi

Д-т 7210, 7110 К-т 2421-2429/2.

3. Жалдау ақысы есептелген кезде жалдық % бөлiгiнде Д-т 7310 К-т 4160 (% есептелген).

4. Жалдау aқысы аударылған:

a) амоpтизация бөлiгiнде Д-т 4150 К-т 1040, 1050, 1010, 1020;

b) жалдық % бөлiгiнде Д-т 4160 K-т1040, 1050, 1010, 1020.

5. Есептi кезеңнің coңындa шығыстаp жиынтық кiрiстiң кемуiнe есептен шығарылады Д-т 5410 К-т 7310 (7210,7110)

6. Жал мерзiмi аяқталған бойда НҚ объектiсiнің меншiкке өтyі:

a) НҚ объектiсiнiң құнына Д-т 2411-24117/1 К-т 2411-2417/2;

b) тозудың сомасына Д-т 2421-2429/2 К-т 2421-2429/1.

Жалға берушiнiң есебiнде мынадай бухгалтерлiк жазбалар жасалады:

1. Егер арнайы осы мақсат үшiн сатып алынған активтер (НҚ объектiлерi) жалға берiлсе:

a) қаржылық жалдау шартындa келiсiлген құнғa Д-т 2160 К-т 2411-2417;

b) жалдың барлық мерзiмiне тиесiлi % сомасына Д-т 2170 К-т 4420.

2. Егер жалдау шартындa жалдау мерзiмi аяқталғаннан кейiнгi НҚ өтeмiн төлеп алудың бaғасы көзделсе, онда:

a) Жалгерге ұсынылғaн шоттың сомасына (ҚҚС-сыз) Д-т 1210

К-т 4150;

b) ҚҚC сомасына (үйлерден басқасының) Д-т 1210 К-т 3130;

c) жалгерден өтeмін төлеп алу құны алынды Д-т 1040, 1050, 1010, 1020 К-т 1210.

3. Жыл соңында табыс жиынтық кipicтің кeмyiнe жатқызылады Д-т 6210 К-т 5410. Жалгердің есебiнде мынадай бухгалтерлiк жазбалар жасалады:

1. Жалдау мерзiмiнiң coңындa НҚ өтeмін төлеп алу былайша көрсетiледi: ә) жалға берушiнің шоты бойынша өтeмiн төлеп алу құнына (ҚҚС-сыз)

Д-т 2411-2417/1 К-т 3310.

2. Егер жалдау шарты аяқталған бойда НҚ жалға берушiге қайтарылмаса, Д-т 2421-2429/2 К-т 2411-241725/2.

3. Егер НҚ жалдау мерзiмi аяқталғанға дейiн қайтарылса, онда:

а) есептелген тозудың сомасына Д-т 2421-2429/2 К-т 24112417/2.

Күрделi жөндеуге жұмсалған шығындарды жабу үшiн жалгер кәсiпорын жалдау шартында көзделген күрделi жөндеудiң сметалық құнанa орай тең үлестермен резерв (қоp) жасай алады.

Күрделi жөндеуге жұмсалған нaқты шығындаp оның aяқталуына қарай құрылғaн резерв есебiнен есептен шығарылады.

Егер шарт талабы бойънша, жалгер жөндеудi жалға берушiнің есебiнен жүргiзсе, онда күрделi жөндеудің шығындары есептелген жалдау aқысының есебiнен есептен шығарылады (жалдық төлемдердiң кeмyiнe)

Д-т 4430 К-т 2920.

2.1 ЛИЗИНГТІК ОПЕРАЦИЯЛАР ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ СИПАТТАМАСЫ

80-жылардың басында лизинг түсінігі жай ғана ұзақ мерзімді жалдау ретінде ғана емес, жалгерлік қатынас, кепілдік есебімен, несиелік қаржыландыру элементтері, қарыз міндеттемелері бойынша есеп айырысулар және басқа да қаржылық механизмдер қатыстырылған дәстүрлі емес, келешекті қаржыландырудың қосымша жүйесі ретінде қарастырылады. Лизингктік операция бүгінгі күні қазақстандық экономикаға өте қажетті банктік құрылымның өндірісті қаржыландыру бойынша іскерлік ортамен бірлесе қызмет етуіне әсер ететін операция.

Лизингтік бизнес кәсіпкерлік қызметтің ерекше саласын ұсынады. Лизингкті белсенді енгізетін болса, мүмкіншілігіне қарай өндірісті техникалық қайта жарақтандырудың, Қазақстан экономикасын құрылымдық қайта құрудың, нарықты жоғары сапалы тауармен қамтудың мықты тысаны болуы мүмкін.

Бүкіл әлемде көптеген кәсіпкерлер бизнес үшін қажетті муліктерді меншікке емес, жалға алғанды жөн көреді. Жалгерлік, бірінші кезекте кепіл есебімен несиелеу элементтері, дамыған нарық қатынасына тән әр түрлі қаржылық механизмдер және қарыз міндеттемелері бойынша есеп айырысулар кездесетін келешекті қаржыландырудың арнайы қосымша көзі ретінде енгізіледі.

1998 жылы Оттавада қабылданған халқаралық қаржылық лизинг конвенциясында былай деп айтылған: «Халқаралық тәжірибеде лизинг үшін үш жақты қатынастар кешенін білдіреді, мұнда лизинг компаниясы (лизинг беруші) пайдаланушы өтініші мен нұсқауы бойынша оған өндірістік жабдықты уақытша пайдалануға береді, ал келісім мерзімі аяқталған соң алынған жабдықты сатып алушы меншігінде қалдырылуы мүмкін.»

Әр түрлі белгілеріне қарай лизингктік операцияларды келесі тәртіппен топтастыруға болады. Қатысушылар құрамына қарай мынадай болып келеді:

- тура лизинг, бұл кезде мүлік иесі өз еркімен объектіні лизингке өткізеді (екі жақты келісім);

- жанама лизинг (үш жақты немесе көпжақты лизинг), бұл кезде мүлікті беру делдал арқылы жүзеге асырылады.

Тура лизингктің жиі кездесетің түрі – қайтымды лизинг, лизинг фирмасы иесінен мүлікті сатып алып, оны оған қайта жалға беретін лизинг.

Мүлікті типіне қарай былай бөлуге болады:

- жылжымалы мүлік лизингі;

- жылжымайтын мүлік лизингі;

- бұрын пайдаланылған мүлік лизингі;

Өтеу деңгейіне қарай былай бөлуге болады:

- бір келісімнің әрекет ету мерзімінде мүлік құны толық өтелетін лизинг;

- толық өтелмейтін лизинг.

Амортизация шарты бойынша былай бөледі:

- толық амортизация және соған сәйкес лизинг объектісінің құны толық төленетін лизинг;

- толық емес амортизациялы лизинг.

Қызмет объектісіне қарай былай бөлінеді:

- егер жалданатын затқа көрсетілетін барлық қызметті лизинг алушы өз мойнына алса, таза лизинг;

- толық қызмет жиынтығы бар лизинг – объектіге толық қызмет көрсету лизинг берушіге жүктеледі;

Операция өткізілетін нарық секторында ішкі және сыртқы (халқаралық) лизингті қарастырады.

Сыртқы лизинг экспорттық және импорттық болып бөлінеді. Экспорттық лизинг кезінде шетел лизинг алушы, ал импорттық лизинг кезінде – лизинг беруші болып табылады.

Салық және автоматизациялық жеңілдіктерге қатысты лизинг мынадай болып бөлінеді:

- жалған лизинг – қызмет алыпсатарлық сипатта болады және жеңілдіктер есебінен пайда табу мақсатында жүргізіледі;

- нағыз лизинг – жалға берушінің инвестициялық жеңілдік және жедел амортизация сияқты салық жеңілдіктеріне құқы бар, ал жалға алушы салық төлеу үшін жарияланған кірістер есебінен жалдық төлемдерді алып тастай алады.

Лизингтік төлемдерін сипатына қарай былай бөледі:

- ақша төлемімен жүргізілетін лизинг – барлық төлемдер ақша нысанында жүргізіледі;

- компенсациялық өлеммен жүргізілетін лизинг – төлем аталған жабдықты өндірілген тауарларды жеткізу немесе қарсы қызмет көрсету нысанында жүзеге асырылады;

- аралас төлемді лизинг

Лизингтің осы нысандарын екі негізгі екі түрге біріктіруге болады:

- жедел және қаржылық лизинг.

Жедел лизинг – көліктік құрал-жабдықтарды, аппаратуралар мен басқа да техникаларды қысқа мерзімді жалға беру. Оның ерекшелігі құралжабдықты пайдаланған соң иесіне қайтару болып табылады. Лизинг берушінің жалға ұсынылатын затты алу мен ұстауға байланысты шығындары бар лизингтік келісімшарт ағымында жалдық төлемдермен өтелмейді.

Қаржылық лизинг – қолдану үрдісінде мүліктің толық немесе үлкен бөлігінің амотизациясы өтетін ерте және ұзақ мерзімді сипаттағы келісімдермен сипатталатын лизингтің неғұрлым кең қолданылатын типтік нысаны. Қаржылық лизингтің маңызды белгісі – лизингтік жалдау шығындарын қалпына келтіруге қажетті жалдаудың негізгі мерзімі деп аталатын ағымда келісімді бұзудың мүмкін болмайтындығында.

Қаржылық лизинг – бұл ұзақ мерзімді жал болып табылады, оның шартының құрамына келесі критерийлердің ең болмаса біреуі көрсетілуі қажет:

- меншік құқығының жал мерзімі аяқталуына қарай көшуі;

- келісім шарттары бәсекелес саудадан мүлікті сатып алу құқын ұсынады;

- жал бойынша жалға берушіге ең аз төленетін келтірілген құн жабдықтың нарықтық құнының 90 %-ына тең немесе одан жоғары болу керек.

Келтірілген құнды есептеу кезінде қабылданатын дисконттау мөлшерлемесі қсынылады несие бойынша (жалға берушіде) пайыздық мөлшерлеме және алынатын несиелер бойынша (жалға алушыда) пайыздық мөлшерлеменің ең азына тең болуы керек, онда:

- жалға алушының ең аз төлемі – жал бойынша жылдық төлем;

- ең жоғары төлем – жалға алынған мүлікті сатып алу кезіндегі төлем;

- келтірген құн – ағымдағы жылға келтірілген болашақ жылдың ақша ағымының құны.

Егер жал келісімшарты жоғарыда аталған қағидалардың ең болмаса біреуіне сәйкес келмесе, онда бұндай жал қарапайым болып саналады.

Мысалы: мүліктің жал мерзімі – 5жыл, мүліктің құны -10 000 бірлік, күтілетін пайдалану мерзімі -10жыл. Жал мерзімі аяқталған бойдан мүлік жалға берушіде қалады, жалға берушіде де, жалға алушыда да пайыздық мөлшерлеме сәйкесінше 8 және 10%.

Жылдық төлемдер -2300 бірлік

Дисконттау мөлшерлемесі- 8%

Дисконттау коеффициенті =1/(1+0,08)xn, мұндағы n- жалды төлеу жылы

1-жылдың коеффициенті=1/(1+0,08)=0,93

2- жылдың коеффициенті= 1/(1+0,08)=0,85

3- жылдың коеффициенті=0,79

4- жылдың коеффициенті=0,73

5- жылдың коеффициенті=0,68

Келтірілген құн =2300x(0,93+0,85+0,79+0,73+0,68)=9154 немесе 91,5%, жал қаржылық болып саналады.

«Қаржылық лизинг» туралы Қазақстан Республикасының заныңда қаржылық лизинг түсінігі инвестициялық қызмет түрі ретінде анықталады, бұл кезде:

- Лизинг беруші – лизинг шартымен лизинг затын сатушыдан алуға және оны лизинг алушыға белгілі төлеммен, белгіленген мерзімге және анықталған шартпен уақытша пайдалануға және кәсіпкерлік мақсаттар үшін қолдануға міндеттенеді. Лизинг заты лизинг алушыға берілетін мерзім ұзақтығы жағынан лизинг заты құнының түгелдей немесе белгілі бөлігінің (80% кем емес) амортизациясымен өлшенеді.

- Лизинг алушы – лизинг келісіміне сәйкес, келісім жасау кезіндегі баға бойынша лизинг заты құнының түгелдей немесе белгілі бөлігінің (80% кем емес) көлемде қалпына келтірілуімен (амортизация) есептелетін қалыпты кезеңдік төлемдерді төлеуге міндеттенеді. Бұл кезде әрекет ету мерзімі өткеннен кейін лизинг заты толықтай лизинг алушының меншігіне көшеді немесе ол аяқталғанға дейін лизинг келісімінде қарастырылған төлем толықтай төленеді, әрине, егер мұндай алмасу келісімде көрсетілген жағдайда ғана.

Лизинг затына үйлер, ғимараттар, машиналар, жабдықтар, құрал-саймандар, көліктік құралдар, жер учаскілері және басқа да тұтынылатын заттар жатады. Бағалы қағаздар және табиғи ресустар лизинг заты бола алмайды. Лизинг келісімінің барлық әрекет ету мерзімінде лизинг затына меншік құқы лизинг берушіде ақталады. Лизинг келісімін мемлекеттік тіркеуден өткізгеннен бастап, лизинг алушыға лизингтік затты уақытша иемденуге және қолдануға құқы беріледі.

Экономикалық қатынастарда лизинг қаржылық операциялардың жаңа нысаны ретінде күрделі салымдарды жүзеге асыру тәсілі негізінде қарастырылады. Егер лизингті мерзімділік, қайтымдылық және төлемділік шартымен мүліктерді уақытша пайдалануға жалдау ретінде түсінсек, онда оны негізгі қорға салынған тауарлық несие ретінде қарастыруға болады. Сондықтан, кейде лизингті «несие-жал» (фр.«credit-pail») деп атайды.

Тауар деген меншік құқығының сатушыдан сатып алушыға ауысу шартынан айырмашылығы, лизинг кезінде жалға деген меншік құқығы жалға берушіде сақталады да, ал лизинг алушы оны уақытша қолдануға ғана құқық ала алады.

Лизинг мәміле негізін келесілер құрайды:

- мәміле объектісі;

- мәміле субъектілері (лизингтік келісім тараптары);

- лизингтік келісім мерзімі(лизингтік кезеңі);

- лизингтік төлемдер;

- лизинг бойынша ұсынылатын қызметтер.

Өндірістік циклде жойылмайтын материалдық құндылықтардың кез келген түрі лизингтік қызмет объектісі болып табылады. Жалға берілетін объект табиғаты бойынша жылжымалы және жылжымайтын мүлік лизингі қарастырылады.

Мәміле объектісіне тікелей қатысы бар тараптар лизинг субъектісі болып саналады. Банктерді лизингтік қызмет нарығына енгізу, біріншіден лизинг-бизнестің капитал сыйдым түрі болуымен, ал банктер – ақша ресурстарының негізгі ұстаушысы болуымен байланысты. Екіншіден, лизингтік қызмет өзінің экономикалық табиғаты бойынша банктік нсиелеумен тығыз байланысты және соңғысына өзіндік балама ретінде шығуы жатады.

«Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік қызмет туралы» заңына сәйкес банктер банктік қызметті жүзеге асыруға құқылы, соның ішінде Ұлттық банк лицензиясы болған жағдайда, келісімнің әрекет ету мерзімі ішінде жалға берушінің берілетін мүлікке меншік құқығын сақтай отырып, мүліктерді жалға беру бойынша операцияларды жүзеге асырады. Банктік мекемелер лизингтік қызметке қатысу үшін жоғары деңгейде неғұрлым бірлікті ұйымдар болып саналады, себебі олар қаржылық тәуекелділікпен жиі кездесіп отырады. «Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік қызмет туралы», жарғысының 42-бабына сәйкес белгіленетін пруденциялық нормативтер және басқада мөлшерлер мен лимиттер, сондай-ақ кейбір деңгейде макроэкономикалық себептер (қарыз көлемінде бақылау, сондай-ақ ақшамен қамту) бойынша банктер лизингтік қызметті жүзеге асыруға ыңғайлы ұйымдар болып саналады, себебі олар Ұлттық банктің қатаң бақылауында болады.

Лизинг кезеңі лизингтік келісімнің әрекет ету мерзімімен түсіндіріледі. Себебі лизинг ұзақ мерзімді жалдаудың негізгі нысаны, жоғары құн және қызмет объектілерінің әрекет ету мерзімінің ұзақтығы лизинг кезенінің уақытша шектерін анықтайды. Лизингтік келісім мерзімін анықтау кезінде лизинг алушы мен лизинг беруші келесі мезеттерді ескереді: құрал-жабдықтың қызмет ету мерзімін, оның амотизациялық кезеңдерін, неғұрлым өндірістік немесе ұқсас арзан қызметтердің пайда болу циклдерін, инфляциялық үрдіс динамикасын, қарыз капитал нарығының жағдаятын (конъюнктурасын) және оны дамыту беталысын (тенденцияларын).

Лизинг берушіге тиесілі лизингтік төлемдер сомасын анықтау, лизинг операцияларының неғұрлым күрделі тәртібі болып табылады. Лизингтік төлемдер лизинг алушы өндіретін өнім (жұмыс, қызмет) құнына заңмен белгіленген тәртіпте енгізіледі.

Төлемдерді кезеңдеріне қарай былай бөледі:

· кезеңдік төлемдер – лизингтік келісімге қатысушы, тараптар келісімімен жасалған кесте бойынша төленетін жылдық, тоқсандық, айлық төлемдер;

· бір мерзімдік төлемдер – егер келісімінде лизинг берушіге аванс төлеу қарастырылса, кезеңдік төлемдермен қатар қолданылады.

Лизинг алушының қаржылық жағдайы мен төлем мүмкіндіктерін ескере отырып, мәміле лизингтік төлемдерді дөлеудің төмендегідей әр түрлі тәсілдері белгіленуі мүмкін:

· бірдей үлестермен – бір қалыпты түзу сызықты төлемдер;

· өспелі өлшемдермен (прогрессивтік төлемдер), лизингтің бастапқы кезеңінде лизингті пайдаланушыға лизингтік төлемді аз жарналармен енгізген ыңғайлы, ал содан соң жабдықты меңгеру және онда өндірілетін өнім қарқынын арттыруға байланысты төлемді ұлғайтатын, негізінен қаржылық жағдайы тұрақсыз лизинг алушыларға қолданылатын төлем;

· азаймалы өлшемдермен (жеделдетілген, регрессивті төлемдер), лизингтің бастапқы кезеңінде пайдаланушы лизинг берушіге өз берешегінің көп бөлігін өтеуді көздейтін, қаржылық жағдайы тұрақты лизинг алушылар қолданатын төлемдер.

Жалпы жал төлемдерінің көлеміне амортизациялық аударулар көлемі, қалдық құн, несие үшін пайыз, лизинг компаниясы көрсететін қызмет шығындары (тасымалдауды, лизинг объектісіне техникалық қызмет көрсетуді, құрастыруды, салық салу, қызметті рәсімдеу бойынша кеңестерді ұйымдастыру) әсер етеді. Кез келген лизингтік төлем құрамына келесі негізгі элементтер енеді:

Ø амортизация;

Ø мәмілені жүзеге асыру үшін лизинг берушінің тартылатын ресурстар үшін төлемі;

Ø көрсетілген қызметтер үшін лизинг берушінің кірісіне енетін лизингтік маржа;

Ø лизинг берушіге тиесілі кейбір тәуекелділік деңгейіне қатысты тәуекелділік сыйақысының көлемі.

Ресурстар үшін төлем, лизингтік маржа және тәуекелділік сыйақысы лизингтік пайызды құрайды.

Лизинг лизинг берушіге ұсынылатын қызметтердің көп түрлілігімен сипатталады. Бұл қызметтердің барлық түрін екі топқа бөлуге болады:

- техникалық қызмет – клиент пайдаланатын объектіні тасымалдауды, құрастыруды және орналастыруды ұйымдастыруға, жабдыққа техникалық қызмет етуге және ағымды жөндеуге байланысты (көбіне жабдық жаңа болған жағдайда);

- кеңес беру қызметі- салық салу, рәсімдеу және т.б мәселелер бойынша қызметтер.

Жалгер лизинг компаниясынан қажетті жабдықты алу үшін өтініш жазады, өтініште жабдық аты, жабдықтаушы, жабдық типі, маркасы, бағасы, және оны қолдану мерзімі көрсетіледі. Өтініште, сондай-ақ жалгердің өндірістік және қаржылық қызмет деректері көрсетіледі. Ұсынылған мәліметтер толық талданған соң лизингтік компания соңғы шешімге келеді және оны лизинг алушыға лизинг келісімінің жалпы шарттарын қоса хатпен жібереді, ал жабдықтаушы жақ лизинг компаниясының жабдық алу жөніндегі ақпаратымен хабардар етіледі. Бұл жағдайда лизинг беруші жабдықтаушымен жабдық құның келіседі, қажет болса қызмет объектісінің сенімділігі, өнімділігі және тиімділігімен танысады.

Хатқа қосымша лизинг келісімінде лизингтің келесі маңызды шарттары көрсетіледі:

- келісім заты;

- лизинг затын сатушының аты, сатушы таңдауы кіммен белгіленгені;

- лизинг алушының лизинг затын жалдау шарттары және мерзімдері;

- лизинг затының құны;

- келісімде әрекет ету мерзімдері;

- лизинг алушының меншігіне лизинг зтының біржола берілу шарттары, егер мұндай берілу келісімде қаралса;

- лизинг затының сипаты;

- лизинг затын сақтандыру;

- тараптардың біріне лизинг затын лизинг беруші атына мемлекеттік тіркеуден өткізу туралы міндеттемені белгілеу;

- лизинг шарты бойынша лизинг алушының міндеттемелерін орындауына лизинг берушінің бақылау жасау тәртібі;

- тараптар жауапкершілігі.

Осы шарттардың бірі көрсетілмесе лизинг келісімі жасалмаған болып саналады. Бұл кезде лизинг келісімінің мерзімі лизинг затының толық немесе жарты құнының амортизация мерзімінен кем болмауы тиіс.

Лизинг беруші лизинг келісімінің жалпы шартымен танысып, лизинг алушыға бекітім – міндеттемесі бар хатты, қол қойылған келісімінің жалпы шартының көшірмесін, оған жабдыққа тапсырыс жасау бланкісін қосып жібереді. Бұл құжатты фирма-жабдықтаушы дайындайды және лизинг алушымен келісіледі. Аталған құжаттарды алған соң лизинг беруші тапсырысқа қол қояды және оны жабдықтаушыға жолдайды. Тапсырыс бланкінің орнына сату-сатып алу туралы келісім және жабдыққа жіктелім құрастыруды қолдануы мүмкін.

Жабдықтаушы жабдықты лизинг алушыға жеткізіп береді және қызмет объектісін жүргізеді. Жұмыс аяқталуымен жабдықты нақты жеткізгенін дәлелдейтін қабылдау жөніндегі хаттама толтырылады. Қабылдау жөніндегі хаттамаға лизингтік қызметке қатысушылардың қолы қойылады және лизинг алушы қызмет объектісінің құнын төлейді.

2.2 ЛИЗИНГТІК ОПЕРАЦИЯЛАР ЕСЕБІ

Бухгалтерлік есепте лизинг беруші банктің алынған мүлкігі қаржылық лизингке ұсынуымен байланысты операцияларын көрсету тәртібі банктің ішкі құжаттарында қарастырылуы және есептік саясатта белгіленуі тиіс.

Лизинг келісімі жасалып, мүлік мемлекеттік тіркеуден өткен соң, сатушыдан лизинг беруші меншігіне алынып, кәсіпкерлік мақсатына уақытша пайдалануға және ұқсатуға лизинг алушыға жалданатын мүліктік есепте келесі түрде көрсетіледі.

Лизинг берушінің лизинг затын сатушыдан алу және лизинг келісімінің шартына сәйкес жолдау:

- Негізгі құралдарды алу:

Д-т 1656 «Жалға беруге арналған негізгі құрал- жабдықтар»

К-т 2856 «Күрделі қаржы салымы бойынша кредиторлар»

- Алынған негізгі құралдар үшін төлем:

Д-т 2856 « Күрделі қаржы салымы бойынша кредиторлар»

К-т 1050 «Банктердің корреспонденттік есепшоттары».

Лизинг затын лизинг келісімшарттарына сәйкес, лизинг алушыға уақытша ұстауға және кәсіпкерлік мақсатта қолдануға беру:

Д-т 1305 «Басқа банктерге қаржы лизингі»

1420 «Клиенттерге берілген қаржы лизингі»

К-т 1656 «Жалға беруге арналған негізгі құрал- жабдықтар»

Ай сайын айдың соңғы жұмыс күнінен кешіктірмей лизинг беруші лизинг бойынша сыйақылар есептейді. Бұл кезде келесі бухгалтерлік жазба жасалады:

Д-т 1730 «Басқа банктерге берілген қарыздар және қаржы лизингі бойынша есептелген кірістер»

1740 «Клиенттерге берілген қарыздар және қаржы лизингі бойынша есептелген кірістер»

К-т 4305 «Басқа банктерге берілген қаржы лизингі бойынша сыйақы алуға байланысты кірістер»

4420 «Клиенттерге берілген қаржы лизингі бойынша сыйақы алуға байланысты кірістер».

Егер лизинг алушы қаржысы есебінен және лизинг берушінің жазбаша келісімімен лизинг затына зиян келтірмейтін жақсарту жүргізсе, лизинг беруші лизинг алушы алдындағы бұл жақсартудың құнын өтеу бойынша лизинг келісімінің әрекет ету мерзімі аяқталған өз міндеттемелерін мойындайды.

Бұл кезде келесі бухгалтерлік жазба жасалады:

Д-т 5922 «Банктік емес қызметтен өзге шығыстар»

К-т 2860 «Банктік қызмет бойынша өзге кредиторлар».

Лизинг келісімімен қаралған төлемдерді мерзімінде алғанда лизинг беруші келесі бухгалтерлік өткізбелерді жүзеге асырады:

1420 «Клиенттерге берілген қаржы лизингі»

б) Негізгі борыш сомасы Ұлттық банктің нормативтік – құқықтық актілеріне сәйкес құрылатын мәжбүрлі шығын сомасына:

Д-т 5452 «Басқа банктерге берілген қарыздар және қаржы лизингі бойынша арнайы резервтерге (мәжбүрлі шығындар) ақша бөлу».

5455 «Клиентерге берілген қарыздар және қаржы лизингі бойынша арнайы резервтерге (мәжбүрлі шығындар) ».

К-т 1339 «Басқа банктерге берілген қарыздар және қаржы лизингі бойынша арнайы резервтер (мәжбүрлі шығындар)».

1439 «Клиентерге берілген қарыздар және қаржы лизингі бойынша арнайы резервтерге (мәжбүрлі шығындар)»

Есептелген сыйақы мен негізгі борыш уақтылы бір кезде төленбесе (егер бұл лизинг келісімінде көрсетілмесе) лизинг беруші айып өсімақы және тұрақсыздық сомасын есептейді. Бқл кезде келесі бухгалтерлік жазба жасалады:

Д-т 1860 «Банк қызметі бойынша өзге дебиторлар»

К-т 4900 «Тұрақсыздық айыбы (айыппұл, өсімпұл)».

Лизинг алушыдан мерзімі ұзартылған төлемдер қайтарылғанда, келесі бухгалтерлік жазба жасалады:

a) Айып, өсімақы және тұрақсыздық сомасына:

Д-т 1050 «Банктердің корреспонденттік есепшоттары»

К-т 1860 «Банк қызметі бойынша өзге дебиторлар»;

ә) Мерзімі ұзартылған сыйақы сомасына:

Д-т 1050 «Банктердің корреспонденттік есепшоттары»

К-т 1731 «Басқа банктердің ұсынған қарыздары мен қаржылық лизингтері бойвнша мерзімі өткен сыйақылар»

1741 «Клиенттердің ұсынған қарыздары мен қаржылық лизингтері бойынша мерзімі өткен сыйақылар»;

б) Негізгі борыш сомасына:

Д-т 1050 «Банктердің корреспонденттік есепшоттары»

а) лизинг бойынша қосылған сыйақыны өтеу бойынша

Д-т 1050 «Банктердің корреспонденттік есепшоттары»

К-т 1730 «Басқа банктерге берілген қарыздар және қаржы лизингі бойынша есептелген кірістер»

1740 «Клиенттерге берілген қарыздар және қаржы лизингі бойынша есептелген кірістер».

ә) лизинг затын алу, жеткізу және оны лизинг келісімін жасау кезіндегі баға бойынша лизинг келісіміне сәйкес мақсатында қолдану үшін жұмыс жағдайына келген шығындар мен басқа да кез келген шығындарды қалпына келтіру бойынша:

Д-т 1050 «Банктердің корреспонденттік есепшоттары»

К-т 1305 «Басқа банктерге қаржы лизингі»

1420 «Клиенттерге берілген қаржы лизингі».

Лизинг келісімінің әрекет ету мерзімі аяқталған соң лизинг заты лизинг шартының келісіміне сәйкес лизинг алушыдан лизинг берушіге қайтарылады:

а) Егер лизинг заты толық амотизацияланса, онда лизинг беруші аталған лизинг затын қабылдау-өткізу акті бойынша қабылдайды және қажет болса оны одан әрі қолдану бойынша жүйеден тыс есепке кірістейді;

б) Егер лизинг заты толық амотизацияланса, қалдық құн сомасына лизинг берушіде келесі бухгалтерлік жазба жасалады:

Д-т 1652 «Жер, үйлер мен ғимараттар»

1653 «Компьютерлік қондырғылар»

1654 «Басқада негізгі құралдар»

1655 «Қаржылық лизингке алынған негізгі құралдар»

1658 «Көліктік құралдар»

К-т 1305 «Басқа банктерге қаржы лизингі»

1420 «Клиенттерге берілген қаржы лизингі».

Егер лизинг келісімінің шарты бойынша лизинг заты қайтарылмаса және аталған лизинг заты толық амортизацияланбаса, онда лизинг алушымен лизинг берушіге қалдық қалпына келтіруі лизинг келісімшартымен реттеледі.

Лизинг алушының меншікті қаржысы есебінен жүргізген жақсарту құнын қалпына келтіру кезінде, лизинг берушімен келесі бухгалтерлік жазба жасалады:

К-т 2860 «Банктік қызмет бойынша өзге кредиторлар»

К-т 1050 «Банктердің корреспонденттік есепшоттары»

Жанадан құрылған мәжбүрлі шығындар есебінен қаржылық лизинг бойынша негізгі борыш сомасын лизинг алушы өтеу кезінде келесі бухгалтерлік жазба жүзеге асырылады:

а) Негізгі борыш сомасына:

Д-т 1339 «Басқа банктерге берілген қарыздар және қаржы лизингі бойынша арнайы резервтер (мәжбүрлі шығындар)»

1439 «Клиентерге берілген қарыздар және қаржы лизингі бойынша арнайы резервтерге (мәжбүрлі шығындар) »

К-т 1306 «Банк қарыздары бойынша басқа банктердің мерзімі өткен берешегі»

1424 «Банк қарыздары бойынша клиенттердің мерзімі өткен берешегі»;

К-т 1305 «Басқа банктерге қаржы лизингі»

1420 «Клиенттерге берілген қаржы лизингі»;

Сол кезекте кіріс 7130 «Шығынға шығарылған борыштар».

ә) мерзімі ұзартылған сыйақы сомасына:

Д-т 4305 «Басқа банктерге берілген қаржы лизингі бойынша сыйақы алуға байланысты кірістер»

4420 «Клиенттерге берілген қаржы лизингі бойынша сыйақы алуға байланысты кірістер».

К-т 1731 «Басқа банктердің ұсынған қарыздары мен қаржылық лизингтері бойынша мерзімі өткен сыйақылар»

1741 «Клиенттердің ұсынған қарыздары мен қаржылық лизингтері бойынша мерзімі өткен сыйақылар»;

б) айыппұл, өсімақы және тұрақсыздық сомасына:

Д-т 4900 «Тұрақсыздық айыбы (айыппұл, өсімппұл)»

К-т 1860 «Банк қызметі бойынша өзге дебиторлар».

Егер ағымды жылда қаржылық лизинг бойынша берешекті өтеу жргізілсе, онда келесі бухгалтерлік жазба жүзеге асырылады:

а) айыппұл, өсімақы және тұрақсыздық сомасына:

Д-т 1050 «Банктердің корреспонденттік есепшоттары»

К-т 4900 «Тұрақсыздық айыбы (айыппұл, өсімппұл)»бір кезекте, шығын 7130 «Шығынға шығарылған борыштар».

ә) Сыйақы сомасына:

Д-т 1050 «Банктердің корреспонденттік есепшоттары»

К-т 4305 «Басқа банктерге берілген қаржы лизингі бойынша сыйақы алуға байланысты кірістер»

К-т 4420 «Клиенттерге берілген қаржы лизингі бойынша сыйақы алуға байланысты кірістер» бір кезекте, шығын 7130 «Шығынға шығарылған борыштар».

б) Негізгі борыш сомасына:

Д-т 1050 «Банктердің корреспонденттік есепшоттары»

К-т 5452 «Басқа банктерге берілген қарыздар және қаржы лизингі бойынша арнайы резервтер (мәжбүрлі шығындарға) ақша бөлу»

5455 «Клиентерге берілген қарыздар және қаржы лизингі бойынша арнайы резервтерге (мәжбүрлі шығындарға) ақша бөлу» бір кезекте, шығын 7130 «Шығынға шығарылған борыштар».

Қаржылық лизинг бойынша берешекті өтеу келесі жүргізілетін болса, ағымды жылда келесі бухгалтерлік жазба жүзеге асырылады:

а) айыппұл, өсімақы немесе тұрақсыздық және сыйақы сомасына:

Д-т 1050 «Банктердің корреспонденттік есепшоттары»

К-т 4921 «Банк қызметінен өзге кірістер» бір кезекте, шығын 7130 «Шығынға шығарылған борыштар».

ә) Шығындар шотында (мәжбүрлі шығындарға бойынша) қаржы болған кезде, қаржылық лизинг бойынша негізгі борыш сомасына:

Д-т 1050 «Банктердің корреспонденттік есепшоттары»

б) Шығындар шотында (мәжбүрлі шығындарға бойынша) қаржы жеткіліксіз болған кезде, қаржылық лизинг бойынша негізгі борыш сомасына:

Д-т 1050 «Банктердің корреспонденттік есепшоттары»

К-т 4921 «Банк қызметінен өзге кірістер» бір кезекте, шығын 7130 «Шығынға шығарылған борыштар».

Лизинг алушы банкіде операциялары келесі ретпен жүргізіледі:

Жасалған лизинг келісіміне сәйкес, лизинг алушыға лизинг заты барлық нәрселерімен және тиісті құжаттар беріледі. Бұл кезде келесі бухгалтерлік жазба жүзеге жасалады:

Д-т 1655 «Қаржылық лизингке алынған негізгі құралдар»

К-т 2057 «Басқа банктерден алынған қаржы лизингі»

2227 «Алынған қаржы лизингі»

Ай сайын айдың соңғы жұмыс күнінен кешіктірмей лизинг алушы лизинг бойынша сыйақы қосады және келесі бухгалтерлік жазбаны жүргізеді:

Д-т 5057 «Басқа банктерден алынған қаржылық лизинг бойынша сыйақыны төлеумен байланысты шығындар»

5227 «Алынған қаржы лизингі бойынша сыйақы төлеуге байланысты шығындар»

К-т 2705 «Басқа банктерден алынған қарыздар және қаржы лизингі бойынша есептелген шығындар».

Егер лизинг алушы өзінің меншікті қаржылары есебінен және лизинг берушінің жазбаша келісімімен лизинг затына зиян келтірмейтін жақсарту жүргізсе, лизинг беруші лизинг алушы алдындағы бұл жақсартұдың құнын өтеу бойынша лизинг келісімінің әрекет ету мерзімі аяқталғанда өз міндеттемелерін мойындайды, бұл кезде келесі бухгалтерлік жазба жасалады:

Д-т 1860 «Банк қызметі бойынша өзге дебиторлар»

К-т 4922 «Банктік емес қызметтен өзге кірістер»

Лизинг келісімімен құралған төлемдерді мерзімде төлегенде, лизинг алушы мынадай бухгалтерлік жазба жасайды:

а) лизинг бойынша есептелген сыйақыны өтеу бойынша:

Д-т 2705 «Басқа банктерден алынған қарыздар және қаржы лизингі бойынша есептелген шығындар»

К-т 1050 «Банктердің корреспонденттік есепшоттары»

ә) лизинг затын алу, жеткізу және лизинг келісімін жасау кезіндегі баға бойынша лизинг келісіміне сәйкес мақсатында қолдану үшін жұмыс жағдайында келген шығындар мен басқа да кез келген шығындарды қалпына келтіру бойынша.

Д-т 2057 «Басқа банктерден алынған қаржы лизингі»

2227 «Алынған қаржы лизингі»

К-т 1050 «Банктердің корреспонденттік есепшоттары».

Тозу құны банктің есеп саясатына сәйкес есептеледі. Егер жалдау мерзімінің соңында меншік құқы лизинг алушыға өтетіні толық сенімділік болмаса, өте қысқа екі кезеңнің бірінде активке тозу құны есептеледі: жалдау мерзімі немесе оны тиімді қолдану мерзімінде бухгалтерлік жазба жүзеге асырылады:

Д-т 5784 «Қаржы лизингі бойынша алынған негізгі құрал жабдықтар бойынша амортизациялық аударымдар»

К-т 1695 ««Қаржы лизингі бойынша алынған негізгі құрал жабдықтар бойынша есептелген амортизация»

Лизинг алушы сыйақы бойынша төлемдерді, сондай ақ қаржылық лизинг бойынша негізгі борыш сомасы кешіктірілгенде, келесі бухгалтерлік жазба жасалады:

а) Есептелген сыйақы сомасына:

Д-т 2705 «Басқа банктерден алынған қарыздар және қаржы лизингі бойынша есептелген шығындар»

К-т 2741 «Алынған қарыздар және қаржы лизингі бойынша мерзімі өткен сыйақылар»;

б) Негізгі борыш сомасына:

Д-т 2057 «Басқа банктерден алынған қаржы лизингі»

2227 «Алынған қаржы лизингі»

К-т 2058 «Басқа банктерден алынған қарыздар және қаржы лизингі бойынша мерзімі өткен берешек»

2225 «Банктің клиенттермен жасалған қзге операциялары бойынша мерзімі өткен берешегі».

Есептелген сыйақы мен негізгі борыш уақытылы бір кезде төленбесе, лизинг беруші айып, өсімақы және тұрақсыздық сомасын есептейді. Бұл кезде:

а) Айып, өсімақы және тұрақсыздық сомасына:

Д-т 5900 «Тұрақсыздық айыбы (айыппұл, өсімппұл)»

К-т 2860 «Банктік қызмет бойынша өзге кредиторлар»

ә) мерзімі ұзартылған сыйақы сомасына:

Д-т 2741 «Алынған қарыздар және қаржы лизингі бойынша мерзімі өткен сыйақылар»

К-т 1050 «Банктердің корреспонденттік есепшоттары».

б) Негізгі борыш сомасына:

Д-т 2058 «Басқа банктерден алынған қарыздар және қаржы лизингі бойынша мерзімі өткен берешек»

К-т 1050 «Банктердің корреспонденттік есепшоттары».

Лизинг келісімінің әрекет ету мерзімі аяқталған соң лизинг заты лизинг шартының келісіміне сәйкес лизинг алушыдан лизинг берушіге қайтарылады,

а) Егер лизинг заты толық амотизацияланса, онда лизинг алушы аталған лизинг затын қабылдап-өткізу акті бойынша қабылдайды;

б) Егер лизинг заты толық амотизацияланса, қалдық құн сомасына келесі бухгалтерлік жазба жасалады:

- есептелген амортизация сомасына:

Д-т 1695 «Қаржы лизингі бойынша алынған негізгі құрал жабдықтар бойынша есептелген амортизация»

К-т 1655 «Қаржы лизингіне қабылданған негізгі құрал жабдықтар»

– қалдық құнына:

Д-т 2057 «Басқа банктерден алынған қаржы лизингі»

2227 «Алынған қаржы лизингі»

К-т 1655 «Қаржы лизингіне қабылданған негізгі құрал жабдықтар»

Бұл кезде лизинг алушыға лизинг затының құнын негізгі құралдар құрамына келесі бухгалтерлік жазба жасалады:

– қалдық құнын срмасына:

Д-т 1652 «Жер, үйлер мен ғимараттар»

1653 «Компьютерлік қондырғылар»

1654 «Басқада негізгі құралдар»

1655 «Қаржылық лизингке алынған негізгі құралдар»

1658 «Көліктік құралдар»

К-т 1655 «Қаржы лизингіне қабылданған негізгі құрал жабдықтар»

Д-т 1695 «Қаржы лизингі бойынша алынған негізгі құрал жабдықтар бойынша есептелген амортизация»

К-т 1692 «Үйлер мен ғимараттар бойынша есептелген амотизация»

1693 «Компьютерлік қондырғылар бойынша есептелген амотизация»

1694 «Өзге негізгі құрал жабдықтар бойынша есептелген амотизация»

Егер лизинг алушы қаржысы есебінен жақсарту жүргізсе, лизинг алушы шотында лизинг беруші қалпына келтірілген жақсарту сомасын келесі өткізбе жазылады:

Д-т 1050 «Банктердің корреспонденттік есепшоттары»

К-т 1860 «Банк қызметі бойынша өзге дебиторлар»

Егер бұл заңда немесе лизинг келісімінде қарастырылмаса, лизинг алушы лизинг берушінің жазбаша келісімімен лизинг затын қосалқы лизингке өткізуге құқылы. Лизинг алушы үшінші тұлғаға лизинг келісімі бойынша төлемдерді төлеу міндеттемесін жолдауына болмайды. Лизинг затын қосалқы лизингке жолдау кезінде лизинг алушының банкінде жазба жасалады:

а) лизинг затының баланстық құнына:

Д-т 1655 «Қаржы лизингіне қабылданған негізгі құрал жабдықтар»

Қосалқы лизингке жолдаған лизинг заты құнының есебі үшін жеке дербес шот:

К-т 1655 «Қаржы лизингіне қабылданған негізгі құрал жабдықтар»

Лизинг заты қосалқы лизингке берілген әрбір клиент бойынша 1655 шотта жеке дербес шоттар ашылады.

ә) есептелген амортизация сомасына:

Д-т 1655 «Қаржы лизингіне қабылданған негізгі құрал жабдықтар амортизация»

1655 шотта қосалқы лизингке жолданған әрбір лизинг заты бойынша жеке дербес шоттар ашылады.

ҚОРЫТЫНДЫ

Бүкіл әлемде көптеген кәсіпкерлер бизнес үшін қажетті мүліктерді меншікке емес, жалға алғанды жөн көреді. Жалгерлік, бірінші кезекте кепіл есебімен несиелеу элементтері, дамыған нарық қатынасына тән әр түрлі қаржылық механизмдер және қарыз міндеттемелері бойынша есеп айырысулар кездесетін келешекті қаржыландырудың арнайы қосымша көзі ретінде енгізіледі.

Заңды мазмұнына қарай жалға берудің екі түрін бөліп көрсетеді: қаржылық жалға беру және операциялық жалға беру.

Лизингктік операция бүгінгі күні қазақстандық экономикаға өте қажетті банктік құрылымның өндірісті қаржыландыру бойынша іскерлік ортамен бірлесе қызмет етуіне әсер ететін операция.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ ТІЗІМІ:

1. ҚР-ның «Бухгалтерлік есеп және қаржы есебі» туралы заңы 24.06.2002.

2. «Жал есебі» №17 Халықаралық қаржылық есеп стандарт

3. «Негізгі құралдардың есебі» №6 Бухгалтерлк есеп стандарт

4. Рахымбеков Құдайбергенов Киеулімжиев «Қаржылық есеп»

5. Баймуханова С.Б., Балапанова Ә.Ж. Бухгалтерлік есеп. Алматы, «Қазақ университеті» 2002.

6. Баймуханова С.Б Қаржылық есеп. Алматы, «Экономика баспасы» ЖШС 2007ж. 138-142 б.б

содержание .. 111 112 113 114 115 116 117 118 119 ..